Gaziantep'te Bir Mimar Sinan Eseri: Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami Mimarisinde Sembolizm

Authors : Turgay Gök

Pages : 28-88

View : 160 | Download : 214

Publication Date : 2023-06-30

Article Type : Research Article

Abstract :Gaziantep ili Şahinbey ilçesi Kepenek Sokakta bulunan Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami’si Mimar Sinan’ın Mimarbaşı olduğu dönemde inşa edilmiştir. Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami’nin Mimar Sinan ve Hristiyan mimar "Mi’mâr Rûmî Naṣrânî” tarafından planlanmış olma ihtimali, Gaziantep’te bilinen ilk Mimar Sinan yapısı olması bakımından heyecan verici bir bulgudur. Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami planı, strüktürel ögeleri, bezemesi, tasarımı ve yapının genel kompozisyonu üzerinde tespit edebildiğimiz, kadim bir kültürün sembolik yansımaları tarafımızca değerlendirilmiştir. Kutsal kitaplarda ifade edilen ilk tapınma ve ilk mabet Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami strüktüründe sembolize edilmesi yapıya dinler üstü bir misyonda yüklemektedir. Yapı üzerindeki sembolizm İslam öncesi dönemlerden günümüze kadar gelebilen bâtıni bir geleneğin eseridir. Bu gelenek, Mısır hermetizmi, Hristiyanlık gnosistzmi, İslam tasavvufu olarak takip edebildiğimiz bâtıni bir ekoldür. Yapının planı üzerine "makili kufi” yazı stili ile Yüce Yaratıcı’nın "Ya Hak” esmasının nakşedilmesi plan üzerinde tespit edilmiş ilk yazı olması bakımından ayrıca önemlidir. Yapı bezemesinde görülen "su kabağı” bezemesi tarafımızca tespit edilip kökeni ortaya konularak literatüre kazandırılmıştır. Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami plan tipi kökenini Mezopotamya’nın Eridu kenti "Tapınak XVI”, Orta Bizans döneminde "kapalı Yunan haçı planı”, Erken Osmanlı döneminde ters "T planı” olarak her dönemde tapınak mimarisinde kullanılması mühimdir. Manastır yapılarına konum, işlevsellik, itikat, gibi birçok temelde benzeyen zaviyeli-cami Anadolu’daki kültürün devamlılığını göstermektedir. Erken örneği Malatya, Onar köyünde görülen zaviye yapısı günümüzdeki cem evi kültürünün anlaşılması için önemli bir örnek teşkil etmektedir.
Keywords : Mimar Sinan, Zaviyeli Cami, Ters T planlı cami, Gnostik, Gnosiszm, Ayıntab, Osmanlı mimarisi, Türk İslam Sanatı, Su kabağı, Hurma ağacı, Şemsiye tonoz, Yelpaze tonoz, Bursa tipi plan, Zaviye, Tekke, Ribat, Cem evi, Tevhidhâne, Çilehane, Palmet, Yedi kollu şamdan, Mişkat, Mişka