İrfanî/Gnostik Geleneğin Şiî Gulat’daki Tezahürleri: Beyâniyye Örneği

Authors : Yusuf Koçak

Pages : 650-668

Doi:10.18403/emakalat.831789

View : 18 | Download : 8

Publication Date : 2020-12-30

Article Type : Research

Abstract :Gnostisizm tarih boyunca birçok dinî ve felsefi akımı etkilemiştir. Gnostik anlayışa göre Tanrısal bilgi bir tür bireysel tecrübe aracılığıyla elde edilebilir. Bu bilgi aklî delillere başvurmadan doğrudan Tanrı tarafından insan kalbine yerleştirilen bir bilgidir. İslam düşüncesinde Şia’dan, Sufiliğe kadar farklı kesimlerde etkisini hissettirmiş ve adeta alternatif bir epistemoloji olarak varlık bulmuş Gnostik düşüncenin kökleri İslamiyet, hatta Hıristiyanlık öncesine dayanan kadim kültürler kadar geriye gider. Aşkın Tanrı anlayışı, düalist alem tasavvuru, kurtarıcı bilgi, dini metinlerin batıni yorumu gibi hususlar gnostik düşüncede öne çıkan hususlardır. İslam tarihinde Gnostisizmin ilk tezahürleri Şii Gulat fırkalarda ortaya çıkmıştır. Ancak bu tezahürler çok sistemli bir karakter arzetmeyip aynı zamanda bütüncül bir değerlendirmeye imkan tanımaz. Bunun en temel nedenlerinden biri tarihsel olarak çok erken döneme ait olmaları sebebiyle yeterince verinin olmaması ve makalat yazarlarının onlara dair verdikleri bilgilerin birtakım mezhebi kaygılarla saptırılarak ya da abartılarak verilmesidir. Bununla birlikte sonraki süreçte Şiilik, bilhassa İsmaililik, Sufilik, İşraki felsefe kanalıyla daha sistematik ve gelişmiş şekilde ortaya çıkan Gnostik düşünce İslam düşüncesini ciddi manada etkilemiştir. İslam’ın erken dönemlerinde birtakım gnostik fikirlerle temayüz eden Keysâniyye, Beyâniyye, Mansûriyye, Muğîriyye ve Hattâbiyye gibi Şii fırkalarla karşılaşmaktayız. Bu fırkaların tamamını ele almak bir makalenin sınırlarını aşacağından, bu çalışmada sadece Beyâniyye fırkasından hareketle Gnostisizmin Şii-Gulat düşüncedeki yansımaları ve etkileri tespit edilmeye çalışılacaktır. Böylece sonraki süreçte ortaya çıkan diğer gnostik düşünce biçimlerinin daha sağlıklı bir şekilde anlaşılmasının yolu açılmış olacaktır.
Keywords : Gnostik, Gulat, Beyâniyye, Beyan b. Sem‘ân, Şia