Kazakistan’dan Derlenen Manzum Bilmecelerin Şiirlik Yapı Özellikleri ve Bir Tasnif Denemesi

Authors : Bayram Durbilmez

Pages : 85-129

View : 14 | Download : 6

Publication Date : 2013-08-01

Article Type : Other

Abstract :Değişik Türk lehçe ve şivelerinde "bilmece” karşılığında "tap-” (=bul-), "jum-” (=gizle-, içine al-) ve "bil-” fiillerinden türemiş terimler kullanılmış ve/ veya kullanılmaktadır. Kazakistan’da "jumbak” terimi "bilmece”yi karşılar. "Jumbak” kelimesinin kökü "yum-” fiilidir. Bu terimin, "elin içinde bir şeyi gizleyerek, eli yumarak o nesnenin bulunmasını istemek” amacıyla yapılan bir tür eğlenceden kaynaklandığı söylenir. Kazak akınları tarafından söylenen manzum bilmecelere "aytıs jumbak” (=atışma bilmecesi) adı verilir. Türkiye âşık tarzı kültür geleneklerinden "muamma sorma geleneği” ile benzerlik gösteren "aytıs jumbaklar”ın söyleyicileri bilinir ve hepsi de manzum özellikler taşır. Söyleyicisi unutulan jumbaklar, manzum veya mensur biçimde oluşturulurlar. "Manzum jumbak”lar, "vezin, kafiye ve nazım özellikleri” taşırlar. Bu bilmeceler çoğunlukla iki ve dört dizeli bentlerden oluşurlar; üç, beş, altı ve daha fazla dizeli olanlar da vardır. Bu makalede, Kazakistan’dan derlenen 202 manzum bilmecenin şiirlik yapılarının ortaya konulması ve yapıları bakımından tasnif edilmesi amaçlanmaktadır. Bilmecelerin şiirlik yapı özellikleri belirlenirken nazım birimi, vezin, kafiye örgüsü ve kafiye yapısı gibi biçime ait unsurlar araştırılmaktadır. Bu incelemede istatistik çözümleme yöntemi kullanılacaktır. Çünkü manzum bilmeceler üzerine yapılacak metin merkezli araştırmalarda genel değerlendirmeler yapmamak, istatistik yöntemlerden de yararlanmak daha doğru bir yaklaşım olacaktır.
Keywords : Bilmece (jumbak), sözlü kültür, gelenek, şiirlik yapı, Kazakistan