Köroğlu’nu Greimas’la Okumak: "Köroğlu’nun İstanbul Seferi"ne Yapısalcı Bir Yaklaşım

Authors : Fazıl Özdamar

Pages : 69-89

View : 17 | Download : 8

Publication Date : 2019-09-29

Article Type : Research

Abstract :Balkanlardan Doğu Türkistan’a kadar Türk Dünyası adını verdiğimiz bu geniş coğrafyada yaşayan  Türk boylarının hemen hemen hepsinde, hatta yine bu coğrafyadaki Türk olmayan bazı milletler  arasında anlatılan Köroğlu Destanı’nın ilk derlendiği yer İran’dır. 1830-1841 yıllarında Rusya’nın İran  Büyükelçiliği’nde çalışan Alexander Chodzko tarafından yapılan/yaptırılan ilk derlemede kaydedilen  Köroğlu Destanı’nın 13 kolu; 1842’de, Londra’da yayımlanmıştır. Bu yayından günümüze kadar Köroğlu  Destanı hakkında Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve  Doğu Türkistan varyantları hakkında Türkiye’de çeşitli derleme ve inceleme çalışmaları yapılmışken  adı geçen destanın İran Türkleri anlatmaları hakkında maalesef herhangi bir çalışma yapılmamıştır.  Doktora tezimizde kullanmak amacıyla 2011-2018 yılları arasında İran’da Türklerin yaşadığı birçok  şehirde derlediğimiz Köroğlu Destanı metinlerinden biri de "Köroğlu’nun İstanbul Seferi” adlı koldur.  Tebrizli Âşık Meşi Paşayî tarafından anlatılan bu kol, Köroğlu’nun ilk evliliğini yaptığı Nigar Hanım’ı,  onun isteği üzerine İstanbul’dan Çamlıbel’e getirmesini konu almaktadır. Âşık Meşi Paşayî’nin anlattığı  bu kolun önemli bir özelliği, belki de Türk destancılık geleneğinde sadece Köroğlu Destanı’na  özgü bir anlatım tekniğiyle anlatılmış olmasıdır. Çeşitli kollardan oluştuğunu ve karmaşık bir yapıya  sahip olduğunu bildiğimiz Köroğlu Destanı’nın bazı kollarının anlatımında İran’daki anlatıcılar, "ilk  kol” dışındaki başka bir kolu anlatacaklarsa anlatacakları kolun olay örgüsüne geçmeden önce ilk kolu  "kısaca” anlatırlar. Böylece Köroğlu’nun ortaya çıkışı hakkında dinleyicilerine hem bilgi verir hem de  onları dinleyecekleri destanın ortamına hazırlarlar. Bu usul, Âşık Meşi Paşayî’nin adı verilen koldaki  anlatımında da uygulanmıştır. İncelememizde; bu anlatım tekniği sebebiyle özellikle kullandığımız  kolu, Türkiye’deki destan incelemesi üzerine yapılan çalışmalarda pek fazla denenmeyen farklı bir  yapı incelemesiyle "okumak” ve değerlendirmek istiyoruz. Günümüze kadar Köroğlu Destanı üzerine  Türkiye’deki yapı incelemelerinde "epizot” ve "motif” temelli inceleme tercih edilmişken göstergebilim  alanında V. Propp’un metodunu yeniden yorumlayan P. Larivaille, J. M. Adam ve A. J. Greimas’ın  oluşturdukları "Sözdizimsel Model” ya da "Beşli Şema” ve yine Greimas’ın oluşturduğu "Eyleyenler  Modeli” ile bu destanın bir incelemesi yapılmamıştır. Bu bağlamda incelememizde söz konusu destanın  adı geçen kolunu, hem "Sözdizimsel Model” hem de "Eyleyenler Modeli”ne göre ayrı ayrı ele alıp inceleyeceğiz.  Genel olarak söz konusu metnin kısa bir özetini verdikten sonra metni, "Kurgu Aşamaları”  başlığı altında "Sözdizimsel Model”e göre değerlendirecek; "Eyleyenler ve Oyuncular” başlığı altında  ise kesitlere ayrılan metnin her kesitini, bu modelde kullanılan 6 eyleyene ve bu eyleyenlerin oyuncularına  göre inceleyeceğiz. Böylece herhangi bir anlatı unsurunun, metnin yapısını nasıl etkilediğini;  bu unsurların anlatıya nasıl dâhil edildiğini veya anlatıdan çıkarıldığını ve son olarak bu unsurların  anlatıya eklenip çıkarılırken yaratıcı ya da aktarıcının nasıl bir yol izlediğini göstermeye çalışacağız.
Keywords : Köroğlu, Tebrizli Âşık Meşi Paşayî, A. J. Greimas, Sözdizimsel Model, Eyleyenler Modeli