Cüveynî’nin Târîh-i Cihân-güşâsı’ndaki Bazı Türkçe-Moğolca Kelimeleri Açıklayan Bir Lügatçe

Authors : Turgut Koçoğlu, Abdul Khalil Ahmad Oughli

Pages : 91-132

Doi:10.38060/kare.726123

View : 23 | Download : 12

Publication Date : 2020-06-30

Article Type : Research

Abstract :Devlet adamlığının yanında tarihçiliği ile de şöhret bulmuş olan Atâ Melik Cüveynî’nin, 1252-1260 yılları arasında Farsça olarak kaleme aldığı üç ciltlik Târîh-i Cihân-güşâ adlı eseri, İran tarih yazıcılığında Türkçe ve Moğolca terimlerin kullanıldığı ilk eser niteliğindedir. Târîh-i Cihân-güşâ’daki Türkçe-Moğolca kelimeleri açıklayan bir lügatçe, eserin İran Meclis-i Şûrâ-yı Millî Kütüphanesi’ndeki bir nüshasının sonunda yer almaktadır. Müellifi ve yazılış tarihi bilinmeyen bu lügatçe, nüshayı istinsah eden kişi tarafından yazılmış olabilir. Yirmi beş sayfadan oluşan lügatçe yaklaşık bir buçuk sayfalık bir mukaddime ile başlar. Bu kısımda müellif, Târîh-i Cihân-güşâ’da geçen Çağatay Türkçesine ait kelimeleri bilmenin faydalı olacağını belirtip Çağatay Türkçesinin gramer ve imlâ kurallarından birkaçını aktarır. Mukaddimeden sonraki sözlük kısmında toplam üç yüz sekiz kelimenin açıklaması yer alır. Elif-bâ sistemiyle sıralanan sözlük bölümünde her harf için "Bâbü’l-Elif”, Bâbü’s-Sîn-i Mu’ceme” "Bâbü’l-Hâ-yı Mühmele” gibi başlıklar kullanılarak bu başlıktaki harfle başlayan kelimeler yine genellikle elif-bâ sistemi ile sıralanır. Burada açıklanacak kelimeler kırmızı mürekkeple, açıklamalar ise siyah mürekkeple yazılmıştır ve açıklamalar Farsçadır.  Bu çalışma ile Türkçe-Farsça özel bir Târîh-i Cihân-güşâ sözlüğü olarak nitelenebilecek söz konusu lügatçenin neşri ve tercümesi yapılmaya çalışılmış ve ilgili alanlarda yapılacak çalışmalara katkı sağlanması amaçlanmıştır.
Keywords : Atâ Melik Cüveynî, Târîh-i Cihân-güşâ, Türkçe, Moğolca, Farsça, Lügatçe