Hissediş/İdrâk Fiillerinin Cümle Bağlamadaki Sentaktik ve Semantik Vazifeleri Üzerine

Authors : Ahmet Şefik Şenlik

Pages : 17-39

Doi:10.30767/diledeara.1040647

View : 19 | Download : 8

Publication Date : 2022-03-23

Article Type : Research

Abstract :Türkçede aralarında anlam bakımından münasebet bulunan önermeler, biçimsel olarak çeşitli yöntemlerle bir araya getirilebilirler; buna göre önermeler/cümleler sentaktik bakımdan bağımsız, bağlı ya da bağımlı olabilirler. Söz dizimi bakımından (sıralı) bağımsız cümleler arasında semantik bakımdan çok sıkı bağlar bulunabilir. Sıralı bağımsız cümleler arasında bu bağını kuran ve/veya kuvvetlendiren dil unsuru, genellikle zarf bağlaçlardır. Biçimsel bakımdan bu nevi bağımsız cümleleri birbiriyle mana bakımından irtibatlandırmak zarf bağlaçların kullanılmadığı durumlarda da mümkün olabilmektedir. Nitekim hissediş/idrâk fiillerinin de katılımıyla oluşturulan bir ifade kalıbı bize bu imkânı verebilmektedir. Söz konusu kalıp daha ziyade konuşma dilinde görülen bir tezahür olarak karşımıza çıkar; ağızlarda da muhtelif şekillerde kendisini gösterir. Tarihî metinlerde de oldukça sık görülmektedir Bu kalıpta en az üç yüklem/üç önerme bulunur; kurulabilmesi için bir hissediş/idrâk (duyumsama/algılama) fiili şarttır. Bazen bu hissediş/idrâk fiilini bir ki bağlacı takip eder. Bu surette kurulan cümlede idrâk fiilinin dışında kalan önermeler arasında illiyet, zamansal ardışıklık ya da şart-cevap fikrini akla getiren bir semantik ilişki söz konusu olur. Kalıbın oluşmasının mutlak şartlarından birisi de birinci ve üçüncü cüzlerdeki öznelerin aynı olmasıdır. Bu çalışmada daha önce tasviri hiç yapılmamış olan bu kalıbın ve kalıbı oluşturan parçaların sentaktik ve semantik durumlarına yakından bakılmakta, kalıp Türkçenin tarihi devrelerinden alınan örneklerle incelenmektedir. Ayrıca konuyu aydınlatmak gayesiyle başka dillerdeki paralel tezahürlere de değinilmektedir.
Keywords : Hissediş/idrâk (duyumsama/algılama) fiilleri, ifade kalıbı, sıralı cümleler, birleşik cümle, ki-li cümleler, önermeler, semantik ilişkiler