-(y)Xb ve -mAmIş Zarf-Fiil Ekleri Üzerine

Authors : Talip Doğan

Pages : 1-20

Doi:10.54316/dilarastirmalari.1337531

View : 61 | Download : 40

Publication Date : 2024-05-31

Article Type : Research

Abstract :Tarihî Türk dili alanında -(X)p(An)’lı zarf-fiillerin olumsuzu, -mAtI(n)’lı ve -mAy(In)’lı zarf-fiillerle ifade edilmiştir. -mAtI(n)’lı ve -mAy(In)’lı zarf-fiillerin öznesi ile temel fiilin öznesinin aynı olduğu cümlelerde zarf-fiillerdeki hareketin gerçekleşmediği bildirilmiştir. -mAtI(n)’lı ve -mAy(In)’lı zarf-fiillerin öznesi ile temel fiilin öznesinin farklı olduğu cümlelerde ise öncelik - sonralık ilişkisi oluşmuştur. Özellikle 13. yüzyıldan sonra -mAtI(n)’lı zarf-fiiller Oğuz (Batı) Türkçesinde, -mAy(In)’lı zarf-fiiller ise Kıpçak ve Karluk (Kuzey ve Doğu) Türkçesinde yaygınlaşmıştır. Genel Türkçe -(X)p ve -mAtIn ya da -mAy(In) temelli zarf-fiil ekleri, Oğuz Türkçesinde (Türkmen ve Horasan Türkçesi hariç) -(y)Xp ve -mAdAn (< -mAdIn) biçiminde gelişmiştir. Bugün Oğuz Türkçesi alanında ayrıca -(y)Xb ve -mAmIş zarf-fiil ekleriyle teşkil edilmiş olan bir başka sistem daha yer almaktadır. -(y)Xb ve -mAmIş zarf-fiil ekleriyle temsil edilen bu sistem, özellikle Güney Azerbaycan ve Kaşkay Türkçesine özgüdür. -mAmIş zarf-fiil eki, -(y)Xb ekli zarf-fiillerin olumsuzunda kullanılmaktadır. -mAmIş yapısı, -mA olumsuzluk eki ile -mIş duyulan geçmiş zaman ekinden oluşmuştur. -mAmIş yapısındaki -mIş eki, Farsçanın etkisiyle -DX ekli anlatımların dengi olarak gelişmiştir. -mAmIş ekli zarf-fiiller, Farsça etkilerle gelişmiş olsa da bitimsiz (çekimsiz) fiil özelliğinde kullanılmak suretiyle Türk dili sistemine uyumlu durumdadır. Bu çerçevede -mAmIş ekli zarf-fiiller ile temel fiiller arasında şahıs ya da kip uygunluğu bulunmamaktadır. Diğer yandan -mAmXş zarf-fiil eki, -mAtI(n) zarf-fiil ekindeki -tI unsurunun görülen geçmiş zaman eki olduğuna dair veriler de barındırmaktadır.
Keywords : Türk lehçeleri, Güney Azerbaycan Türkçesi, Kaşkay Türkçesi, Zarf-Fiil Eki, Dil İlişkileri.