دراسة حول النقاشات المعاصرة المتعلقة بفرضية استفادة الشاطبي من علم ابن تيمية

Authors : Sondos Abunasser

Pages : 391-412

Doi:10.28949/bilimname.569561

View : 14 | Download : 6

Publication Date : 2019-12-23

Article Type : Research

Abstract :Bu araştırma bazı çağdaş yazarların İmam Şâtıbî'nin İbn Teymiyye’nin görüşlerinden istifade ettiğine dair iddialarını incelemektedir. İmam Şâtıbî'nin ve İbn Teymiyye'nin eserlerine muttali olan kişiler, bu eserlerin içeriklerinde ve başvurdukları delillerde büyük bir benzerlik olduğunu ancak Şâtıbî'nin kitaplarında İbn Teymiyye'nin adını zikretmediğini ya da ona atıfta bulunmadığını fark edeceklerdir. Bütün bunlar bizi şu soruları sormaya sevk etmektedir: İmam Şâtıbî İbn Teymiyye’den etkilenmiş midir? Onun görüşlerinden istifade etmiş ve ondan nakilde bulunmuş mudur? Eğer ondan istifade etti ve eserlerinde ondan alıntılar yaptı ise Şâtıbî'nin kitaplarında İbn Teymiyye'nin adını zikretmemesinin sebepleri nelerdir? Makalemizde bu sorulara cevap bulmaya çalışacağız. Makalemizin birinci kısmında iki imamın hayatları hakkında kısa bilgi verilmiştir. Bu iki ilim adamının karşılaşmış olma ihtimali sorgulanmış ve her ikisinin doğum ve vefat tarihleri göz önünde bulundurularak bizzat buluşmalarının mümkün olmadığı ortaya konulmuştur. Ayrıca ikisinin yaşadığı yerler birbirinden oldukça uzaktır ve hiçbiri diğerinin ülkesine yolculuk yapmamıştır. Ancak onların arasındaki bağ Şâtıbî’nin hocası İbnü'l-Mukrî tarafından kurulmuş olabilir. İbnü'l-Mukrî, İbn Teymiyye’nin öğrencisi İbn Kayyim el-Cevziyye ile buluşmuştur. Onun vasıtasıyla İbn Teymiyye’nin kitaplarının Şâtıbî’ye ulaşmış olması mümkündür. İbn Teymiyye ve Şâtıbî’nin her ikisi de Makâsıdü’ş-Şerîa’ya ilgi göstermişlerdir. İbn Teymiyye’nin, içtihatta bulunurken Makâsıdü’ş-Şerîa’yı etkin bir şekilde kullanan fıkıh usulcülerinden sayıldığı bilinmektedir. Mesela; İbn Teymiyye hülle nikâhının batıl olduğuna ilişkin deliller öne sürmüş ve bu mesele altında bahsettiği seddi zerâî ve hiyel prensipleri hakkında oldukça geniş ve ayrıntılı bilgi vermiştir. Öyle ki bu kaidelere onun gibi geniş ve özgün bir şekilde değinen bir başkasının olmadığı söylenebilir. Ondan sonra gelen ve bu iki prensipten bahseden âlimler mutlaka onun değerlendirmelerine atıfta bulunmuşlardır. Burada dikkat çekici olan nokta, Şâtıbî’nin, seddi zerâî ve hiyel konusunda İbnTeymiyye’nin görüşlerine benzer değerlendirmelerde bulunmasıdır. Diğer taraftan Şâtıbî’nin makâsıdü’ş-şerîayı kendinden önceki fakihlere göre farklı bir tarzda ele alması da müsellem bir durumdur. Bu husus, Şâtıbî’nin makâsıdu’ş-şerîaya yer veren el-Cüveynî, Gazâlî, Râzî, Âmidî, İbnü'l-Hâcib, Beydâvî, İsnevî, İbnü's-Sübkî, İzzeddin İbn Abdüsselâm ve İbn Teymiyye gibi önceki usulcülerin görüşlerinden bir şekilde yararlandığı düşüncesini akla getirmektedir. Dolayısıyla, Şâtıbî’nin makâsıdu’ş-şerîa ilminde özgün ve yenilikçi bir yaklaşımda bulunurken kendinden önceki usulcülerin görüşlerini de dikkate aldığı anlaşılmaktadır. Makalenin İkinci kısmında çağdaş yazarların İmam Şâtıbî'nin İbn Teymiyye’nin görüşlerinden istifade edip etmediğine ilişkin değerlendirmelerine yer verdik. Çağdaş âlimlerden bu fikri ilk defa ortaya atan Şennavi idi. Şennavi her iki imamın görüşleri arasında bir benzerlik görerek Şâtıbî’nin İbn Teymiyye’den etkilendiğini belirtmektedir. Sonrasında Raysüni, Şennavi’nin bu iddiasının bir temelinin olmadığını ileri sürmüştür. Aynı şekilde Şâtıbî’nin Muvâfakât’ını tahkik eden Âl Selman da tahkikinin mukaddimesinde Reysuni’nin görüşünü paylaşmaktadır. Diğer taraftan Elbani, iki imamın görüşleri arasındaki benzerliğin fark edilebilir olduğunu, ancak bu benzerliğin sadece fikir birliğinden kaynaklandığını düşünmektedir. Fakat daha sonra Bedevi bu meseleyi araştırıp Şâtıbî’nin İbn Teymiyye’den etkilendiğine ilişkin birçok delil ileri sürmüstür. Şâtıbî’nin el-İ'tisâm adlı eserini tahkik eden Âl Selman’ın, Şâtıbî’nin el-İ'tisam kitabına yaptığı tahkikin mukaddimesinde iki bilgin arasındaki etkileşim konusundaki eski görüşünden vazgeçip Bedevi’nin görüşlerini benimsediği görülmektedir. Makalemizin üçüncü kısmında Şâtıbî’nin, eserlerinde İbn Teymiyye’nin adını zikretmemesine neden olabilecek sebeplerden bahsettik. İmam Şâtıbî'nin hem el-İ’tisam hem de el-Muvafakat kitaplarının bazı bölümlerinde İbn Teymiyye'nin İḳāmetü’d-delîl ʿalâ ibṭâli’t-taḥlîl isimli eserinden istifade ettiği anlaşılmaktadır. Şâtıbî'nin İbn Teymiye'den birebir nakilde bulunmasına rağmen ismini zikretmemesinin sebepleri şunlar olabilir: Şâtıbî, İbn Teymiyye'nin farklı görüşleri dolayısıyla muhaliflerinin düşmanlığından sakınmak için onun adını zikretmemiş olabilir. İbn Teymiyye hayatı boyunca bir kısım vâli, âlim ve hâkimden eziyet görmüş, birkaç kere hapse atılmış ve orada ölmüştür. Emevi Camii’nde ölüm fermanı okunmuş, dönemin emiri insanlardan İbn Teymiyye’nin itikadına muhalefet etmelerini ve bunun tüm Şam halkına duyurulmasını istemiştir. Diğer bir sebep, Şatıbî'nin eserlerinde takip ettiği yöntem olabilir. Nitekim o, eserlerinde sadece İbn Teymiyye'den değil başka âlimlerden de alıntılar yapmış fakat isimlerini zikretmemiştir. Şâtıbî, alıntı yapmış olduğu yazar ve kitapların isimlerini nadiren zikretmiştir. En çok zikrettiği alimler sırası ile Gazalî, Râzî, Cüveynî ve İbn Abdüsselâm’dır.  Şâtıbî’nin kendi çağındaki âlimlerin kitaplarına atıftan sakınmak ve başkalarına da bunu tavsiye etmek gibi bir tutumu vardı. İbn Teymiyye de çağdaşı âlimlerden sayılabileceği için bu tutumu sergilemiş olabilir. Diğer bir sebep ise, Şatıbî'nin istifade ettiği eserlerde İbn Teymiyye'nin görüşleri "Hanbeli bir âlim dedi ki” şeklinde aktarılması ve Şatıbî’nin de bu görüşleri İbn Teymiyye'nin ismini zikretmeden aynı şekilde nakletmesi olabilir. Şâtıbî’nin birçok Eş'arî görüşü benimsemesi ve İbn Teymiyye’nin de birçok inanç meselesinde bu görüşlere katılmamasının Şâtıbî’nin İbn Teymiyye’nin adını zikretmeme nedeni olduğunu düşünmüyoruz. Çünkü Şâtıbî’nin itikâdî konularından bahsederken tutucu olmadığı ve bu konuları kat’î değil içtihadî gördüğü bilinmektedir. Bu araştırma, Şâtıbî’nin kendinden önceki bilginlerden istifade ettiğini ortaya koymaktadır. el-Cüveynî ve Gazâlî’den sonra gelen tüm usulcülerin onlardan etkilendiği bilinen bir gerçektir. Şâtıbî ve İbn Teymiyye arasındaki benzerliklerin de kendilerinden önceki usulcülerden etkilenmiş olmalarından kaynaklanması mümkündür. İki alim arasındaki bu görüş benzerliğinin boyutlarını tam olarak görebilmek için Makâsıd ilmine ilişkin kronolojik ve paralel okuma ve incelemelerin yapılması gerekir
Keywords : Şâtıbî، İbn Teymiyye، makāsıdü’ş-şerîa، sedd-i zerâi، hiyel