The Origins of Twelver Shīʿism in Iran

Authors : Cemil Hakyemez

Pages : 7-30

Doi:10.48203/siader.888039

View : 18 | Download : 14

Publication Date : 2021-06-30

Article Type : Research

Abstract :İmâmiyye Şiîliğinin İran’a girişi meselesi, İslam Mezhepleri Tarihi’nin en tartışmalı hususlarından biridir. Oluşmuş genel kanaate göre, söz konusu Şiî grupların İran’da baskın düşünce haline gelmesi Safevilerden sonradır. Daha öncesinde ise sadece bir azınlık durumundaydılar. Fakat yaptığımız bu çalışmada, İmamiyye Şiiliğinin Safeviler öncesinde de küçümsenecek bir azınlık durumunda olmadığını ortaya çıkartmaktadır. İmâmiyye/İsnâaşeriyye Şiîliğinin İran’a girişi, onun oluşum sürecinin ikinci evresinde Kum’da üretilen Şii İmami hadis literatürünün oluşumu ile paralellik arz eder. İlk evre, Irak’ta Kufe’de ortaya atılan bazı gulat fikirler ile onların bir kısmının Kufe ve Bağdad gibi merkezlerde Hişam b. el-Hakem ve Ali b. Misem et-Temmar gibi kelamcılar tarafından tartışılmasıyla başlamasıdır. Kufe’den Kum’a göç etmiş olan Yemen kökenli Araplar, buralarda oluşan birikimi Kum’a taşımışlardır. İran’da Kum merkezli bu Şiilik, Kufe ve Bağdad’la temas halindeki bazı bölgelerde gelişme göstermiştir. Çok genel olarak ifade etmeye çalışırsak, Kum’un İran’daki İmâmiyye Şiîliğinin merkezi olması 3/9. yüzyılın sonlarında başlar. Bu dönemde Nişabur bölgesi (Sebzevar ve Tus) ile Ahvaz ve Fars sahillerinde de İmâmî Şiîliğin müntesipleri olduğu anlaşılmaktadır. Yaklaşık bir yüz yıl sonrasına doğru gelindiğinde Taberistan, Deylem, Cürcan, Hemedan, Rey ve Azerbaycan, hatta çok cüz’i de olsa Mavereünnehir’in bazı bölgelerine de birtakım sıçramalar yaptığı gözükmektedir. 5/11. yüzyılda ise Kum’a yakın Kaşan ve Abeh (Aveh) gibi yerleşim birimlerinin de İmâmiyye’ye bağlı hale geldiği, Rey’de de nüfuslarının sayı olarak artmış olabileceği anlaşılmaktadır. 6/12. yüzyılda daha da yayılarak Rey’de çoğunluğu elde ettikleri, kuzeye doğru Kazvin, Mazenderan ve Taberistan’da Sari ve Urem vb. bazı yerleşim birimleri ile kuzeydoğuya doğru da Esterebad ve bağlı bulunduğu Cürcan’da önemli derecede taraftar kitlesine ulaştıkları görülmektedir. 7/13. yüzyılda İlhanlıların hâkim olduğu dönemde İmâmiyye Şiîlerinin İsfahan’da da var olmaya başladıkları, zamanının en büyük şehirlerinden olan ve bir asır öncesinde çoğunluğa ulaştıkları Rey’de üstünlüklerini devam ettirdikleri, Nişabur’dan daha doğuya doğru da Herat ve Belh gibi günümüz Afganistan topraklarına kadar vardıkları kanaatine varılmıştır. Zaten ilk etapta Kum ve çevresindeki yerleşim yerleri ile Nişabur bölgesinde tutunan İmâmiyye Şîası, oralarda yer bulmalarının ardından hiç irtifa kaybetmemiştir. "Bu süreç içerisinde bazı dönemlerde bir geriye gidiş olarak değerlendirilebilecek bölgeler olmuş mu?” sorusuna karşılık cevap olarak, Azerbaycan ve Hemedan isimleri verilebilir; ancak o da tam olarak net değildir.
Keywords : Şia, İmamiyye, İran, Kum