İbn Sînâ’da Mantığa Genel Bir Bakış

Authors : Abdulkadir Coşkun

Pages : 33-52

Doi:10.32955/neu.istem.2022.8.1.03

View : 13 | Download : 5

Publication Date : 2022-06-30

Article Type : Research

Abstract :Mantığı var olan bilgilerden yola çıkarak var olmayan bilgilere ulaşma yöntemi veya düşünürken insanı hatadan koruyan bir araç olarak tanımlayan İbn Sînâ, mantık sanatında temelde bilgiye ulaşmayı amaçlamaktadır. Bu bakımdan mantık bilgiye ulaştıran bir araçtır. İbn Sînâ bütün eserlerinde mantık konusuna yer vermiş olsa da Kitâbu’ş-Şifâ ve İşaretler ve Tembihler adlı eserlerinde mantık konularını daha ayrıntılı olarak ele almıştır. Bunun yanında Aristoteles’in incelediği bütün mantık konuları İbn Sînâ'nın Meşşâî geleneğe uygun bir tarzda kaleme aldığı Kitâbu’ş-Şifâ’da İsagoci’den sonra Aristoteles’in ortaya koyduğu düzende araştırma konusu yapılmışken İşârât’ta kategorilere yer verilmemiş ve beş sanata da çok az değinilmiştir. İbn Sînâ’nın mantık külliyatı Aristoteles’in metinlerine göre daha hacimlidir. Bunda İbn Sînâ’nın mantık konularını daha genişçe inceleme konusu yapmasının yanında Aristoteles’ten sonraki yorumları da inceleme konusu yapması etkili olmuştur. Kendisinden sonra İslam dünyasında mantık konularının ele alınışı bakımından Kitâbu’ş-Şifâ’daki yaklaşım değil de İşârât’taki yaklaşım daha etkili olmuştur. Dil ve düşünce arasındaki ilişkiden ziyade düşünceye yoğunlaşan İbn Sînâ mantığın konusunu bilinenlerden yola çıkarak bilinmeyenlere ulaştırması bakımından birinci akledilirlere dayanan ikinci akledilirler olarak belirler. Bilinmeyenlere temelde akıl vasıtasıyla ulaşılır. Ancak bunun yanında sezgi (hads) de bilgiye ulaşma yollarından biridir. İbn Sînâ mantık anlayışını şu üç temel ilkeye dayandırır: Dil-düşünce ayrımı, madde (içerik) ve suret (form) ayrımı ve varlık-mahiyet ayrımı. Varlık ve mahiyet ayrımı zihnin mahiyetleri algılaması ve mantığın tasavvur ve tasdik olarak ayrılmasında da en temel ayrımlardan biridir. Tasavvur ve tasdik kavramları Aristoteles’e ve Stoacılara kadar götürülse de İbn Sînâ bu iki kavramı mantık sistemini oluşturan temel iki kavram olarak ele almıştır. Mantığın önermelere kadar olan ve kavram mantığı olarak nitelendirebileceğimiz kısmı tasavvuratı, önermelerden sonrası ise tasdikatı oluşturur. Mantığa Giriş (isagoci/medhal) Kategoriler için bir hazırlık, Kategoriler de İbare için bir giriştir. Birinci Analitikler kıyas teorisinin ortaya konduğu kitap iken burhan, cedel, safsata, retorik ve şiirden oluşan beş sanat ise mantığın maddesini oluşturur ve kıyasın uygulama alanıdır. Kavramsal (tasavvurî) bilgi, varlığı soyutlayarak zihinde canlandırma eylemidir ve hüküm içermez. Ancak hüküm (yargı) en az iki kavramla yapıldığı için kavram olmadan hüküm olmaz. Bir şeyin mahiyetine delalet eden, tanımla elde edilen kavrama ulaşmada "o nedir” ve "hangi/hangisi” soruları temel sorulardır. Tasdikin temeli olan ve basit ve bileşik olarak ikiye ayrılan önermede ise temel sorular "var mıdır” ve "niçin” sorularıdır. İki kavram arasında bağlantı kurarak olumlu ya da olumsuz yargıda bulunmak demek olan tasdike ulaştıran ise hüccet/ihticactır, yani kanıtlama, akıl yürütmedir ve en temel akıl yürütme yöntemi kıyastır. Klasik mantıkta temel amaç kıyasa ulaşmak, kıyasta ise amaç kesin bilgiye imkân veren burhana erişmektir. Madde-suret kavram ikilisini mantığa başarılı bir şekilde uyarlayan İbn Sînâ’ya göre tasdikin en basit formu olan önermenin sureti ve maddesinden bahsedilebileceği gibi yetkin formu olan kıyasın da maddesi ve suretinden, yani içerik ve formundan bahsedilebilir. Önermenin formu, nicelik, nitelik ve kipliğine göre şekilleniyorken içeriği (maddesi) ise doğruluk ve yanlışlık merkezli tasnif edilir. Kıyas da formuna ve içeriğine göre ikiye ayrılır. Formuna göre kıyas temelde iktiranî ve istisnai kıyas diye isimlendirilirken, maddesine göre ise doğruluk değeri bakımından önerme sınıfları ve buna dayalı beş sanattan oluşmaktadır.
Keywords : ibn sînâ, mantık, tasavvur, tasdik, klasik mantık, İslam Mantık Tarihi