Şemsüddîn es-Semerkandî’nin Beşârâtü’l-İşârât Adlı Eserinin Mantık Bölümünde Burhanî İlimler ve Bilimsel Sorular Konusuna Yaklaşımı

Authors : Adem Evmeş

Pages : 679-694

Doi:10.51450/ilmiyat.1002956

View : 21 | Download : 8

Publication Date : 2021-12-30

Article Type : Research

Abstract :Düşünce tarihinde, felsefî ve mantıkî düşünce oluştuktan sonra önemli yere sahip olan filozofların ana metinleri üzerine yazılan şerhler bir gelenek oluşturmaktadır. Bu dönemde üzerine şerh yazılan eserlerden biri de İbn Sînâ’nın (öl. 428/1037) el-İşârât ve’t-tenbîhât adlı eseridir. İbn Sînâ’nın felsefesinin özeti niteliğindeki bu eser mantık, fizik ve metafizik konularını içerecek şekilde iki bölümde tertip edilmiştir. Mantık konularının işlendiği birinci bölüm on nehic; fizik ve metafizik konularının işlendiği ikinci bölüm ise on namattan oluşmaktadır. Bu eser üzerine başta Fahreddin Râzî (öl. 606/1210) olmak üzere Nasirüddin Tûsî (ö. 672/1274) ve Seyfeddin Âmidî (öl. 631/1233) gibi âlimler şerh yazmışlardır. 13. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış olan Şemsüddin Semerkandî’nin (öl. 702/1303), Beşârâtu’l-İşârât adlı eseri de el-İşârât ve’t-tenbîhât üzerine yazılan şerhlerden birisidir. Semerkandî’nin Beşârâtu’l-İşârât’ı önemli bir şerhtir. Zira bu eser Semerkandî’nin felsefî ve mantıkî yaklaşımını ve İbn Sînâ’nın meseleler üzerine yorumunu ortaya koyması açısından önemlidir. Bu çalışmada Semerkandî’nin şerhinin mantık bölümünden hareketle, şârihin metodunu izleyerek burhanî ilimler ve bilimsel sorular üzerine düşüncelerini incelemeye çalıştık. Şerh, "kâle-ekûlu” yöntemiyle kurgulanmış ve el-İşârât metni bütünüyle alıntılanmıştır. Semerkandî, el-İşârât’ın üç bölümünü de şerh etmiştir. Söz konusu şerhte Semerkandî, İbn Sînâ’nın yapmış olduğu alt başlıkları da dikkate alarak "namat” ve "nehc” şeklinde bölümlemeye ve bunların kendi içinde var olan "vehim”, tembih” ve "işaret” gibi başlıkları da kapsayacak şekilde sıralamayı takip eder. Klasik mantıkta kıyas, sureti ve maddesi bakımından iki kısımda incelenir. Maddesi bakımından kıyaslar; burhan, cedel, hitabet, şiir ve muğalata olmak üzere beş kısımda incelenir. Yakîn ifade eden öncüllerden burhan meydana gelirken; yakîn ifade etmeyen öncüllerden ise cedel, hitabet, şiir ve muğalata meydana gelir. İbn Sînâ bilimsel soruları birinci taksimde üçe ayırırken, ikinci taksimde altı kısımda ele alır. Birinci taksimde "nedir?”, "mi?” ve "niçin?” bilimsel soruları ele alınır. Semerkandî ise bilimsel soruları asıl ve furû’ olarak iki kısımda inceler. Semerkandî’ye göre "ne”, "mi”, "niçin” ve "hangisi?” asıl soruları oluştururken; "Bu şey nasıldır?” "bu şey nerededir?”, "bu şey ne zamandır?” "kaç?” ve "ne zaman?” ikincil soruları oluşturmaktadır. Semerkandî, İbn Sînâ’yı takip ederek bilimsel sorular hakkında açıklamalarda bulunur. Bilimlerin kendilerine özgü konu, ilke ve meseleleri vardır. Semerkandî konu, ilke ve meseleler konusunda İbn Sînâ’nın ifadelerini açıklama yoluna giderek, konunun anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. Semerkandî, bilimleri konuları bakımından "mütedâhil”, "mütenâsib” ve "mütebâyin” olarak üç kısımda inceler. Semerkandî son olarak burhan çeşitlerini ele alır. Söz konusu burhan "nedensellik burhanı (burhan-ı limmî)” ve "varlık burhanı (burhan-ı innî)” olarak ikiye ayrılır. Şunu ifade etmek gerekir ki Semerkandî, İbn Sînâ’nın görüşlerini açıklamakla kalmamış, kendi görüşlerine de şerhinde yer vermiştir.
Keywords : Mantık, Semerkandî, Beşârâtu’l-İşârât, İbn Sînâ, Bilimsel Sorular