Müte`ârız Haberlerde Tercih Kriterleri ve Furû Fıkha Yansıması: Şîrâzî Örneği

Authors : Adnan Memduhoğlu, Ahmet Batur

Pages : 329-359

Doi:10.35415/sirnakifd.1257966

View : 91 | Download : 111

Publication Date : 2023-06-15

Article Type : Research Article

Abstract :Haber kavramı mütekaddim usûlcüler tarafından "mahiyeti itibariyle doğru ve yalan olma ihtimali bulunan söz” manasında kullanılır. Teâruz kavramı ise usûl kaynaklarında "aynı meselede iki delilden her birinin diğerini engellemesi, başka bir ifadeyle iki delilden her birinin diğerinin gereğini (hükmünü) engelleyecek biçimde karşı karşıya gelmesi” şeklinde tarif edilir. Hz. Peygamber’den (s.a.v.) nakledilen bazı haberler arasında zahiren teâruz / çelişki olduğu görülmektedir. Fıkıh usûlü âlimleri, haber ve tearuz kavramlarına yaptıkları tariflere uygun olarak Hz. Peygamber’den (s.a.v.) nakledilen bazı haberler arasında zahiren görülen teâruzu / çelişkiyi giderme hususunda bazı yöntemler geliştirmişlerdir. Çelişkiyi gidermede kimi usûlcüler, nesh, cem`, tercîh ve tesâkut şeklinde bir sıralama takip ederken; kimisi de cem`, nesh, tercîh ve tahyîr şeklinde bir sıralama takip etmiştir. Teâruzu giderme yöntemleri içerisinde bulunan tercih metodu için de usulcüler, haberi senet ve metin açısından değerlendirerek gerek senet ve gerekse metin için birtakım kriterler belirlemişlerdir. Ancak belirlenen kriterlerin bir kısmında âlimler ittifak halindeyken bir kısmında da ihtilaf etmişlerdir. Bu durum ise fıkıh âlimlerinin bazı fıkhî meselelerde farklı içtihatlarda bulunmalarına sebep olmuştur. Şâfiî fakih ve mütekellimin usûlcü Ebû İshâk eş-Şîrâzî mütekaddim usûlcüler tarafından yapılan tanımdan farklı olarak haberi "doğru veya yalan olması kaçınılmaz olan söz” şeklindeki tarif eder. Teâruz kavramı içinse herhangi bir tarif yapmadan direk olarak haberler arasında görülen teâruzun giderilmesi hususunda takip edilecek metot hakkında bilgi verir. Şîrâzî, birer şerî´ delil olan iki haber arasında görülen zâhirî teâruzu gidermede mütekellimin usûlcülerin kabul ettiği cem\' metodunu; sonra nesh bu da mümkün olmadığında son olarak deliller arasında tercih yapma yöntemini benimsemiş ve tercih için de usule dair eserlerinde müteârız haberlerin senet ve metnine yönelik bir takım tercih kriterlerini sistemli bir şekilde zikretmiştir. İmâm Ebû Hanîfe ile İmâm Şâfiî arasındaki fıkhî ihtilafları ele aldığı "en-Nüket fi’l-mesâili’l-muhtelef fîhâ beyne’ş-Şâfi`î ve beyne Ebî Hanîfe” adlı eserinde Şîrâzî, söz konusu tercih kriterlerini pratik açıdan da ayrıntılı bir şekilde işlemiştir. Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin müteârız haberler/hadisler arasında görülen çelişkiyi gidermede senede ve metne yönelik tercih kriterlerinin fıkhî meselelere yansımaları ile ilgili olarak bilebildiğimiz kadarıyla şimdiye kadar müstakil bir çalışmanın olmaması bu araştırmanın hazırlanması ihtiyacını doğurmuştur. Araştırmada öncelikli olarak Şîrâzî’nin fıkıh usûlü ve cedele dair yazdığı Lume´, Şerhu’l-Lume´ ve el-Meû´ne fi’l-cedel isimli usûl eserleri ile en-Nüket adlı eserinden, konuyla alakalı klasik usül kaynaklarından ve bazı günümüz çalışmalarından yararlanıldı. Çalışmada, ihtilâflı haberler konusundaki tercih kriterleri ve bunun furû fıkha yansımasından önce haber, teâruz/ihtilaf kavramları ve Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin bu kavramlara yaklaşımı üzerinde duruldu. Şîrâzî’nin müteârız haberler/hadisler arasında görülen çelişkiyi gidermede baz aldığı senede ve metne yönelik tercih kriterleri ve bu kriterlerin fıkhî meselelere yansımalarının ne şekilde olduğu furu\' fıkha dair örneklerle tahlil edilmeye çalışıldı. Çalışmanın sonunda Şîrâzî\'nin, rivâyetler arasındaki teâruzu giderme hususunda sırasıyla cem\' /uzlaştırma, nesh, tercih yollarını esas alan mütekellimin metodunu benimsediği, teâruzu giderme yöntemi olarak tercih için toplam yirmi dört kriter zikrettiği, zikrettiği bu tercih kriterlerinin verilen örneklerden hareketle farklı fıkhî hükümlerin ortaya çıkmasına sebep olacak şekilde furû fıkha da yansıdığı sonucuna varılmıştır.
Keywords : İslam Hukuku, Ebû İshâk eş-Şîrâzî, Haber, Teâruz, Tercîh.