Orta Bizans Dönemi'nde Başkent Konstantinopolis'ten Taşraya Aktarılan Mimari Anlayış: Panagia Ton Khalkeon Kilisesi Örneği

Authors : Ilkgül Zenbilci

Pages : 193-215

View : 16 | Download : 8

Publication Date : 2020-06-25

Article Type : Research

Abstract :Thessaloniki (Selanik), Byzantium ile batı arasındaki bağlantıyı sağlayan iki ana karayolundan birinin üzerinde, jeopolitik açıdan önemli bir konumda bulunuyordu. Kent, başkent Konstantinopolis'ten sonra, Bizans İmparatorluğunun "symvasilevousa" olarak adlandırılan en önemli ikinci kentiydi. Bizans döneminde kentte, çoğu Konstantinopolis'in (İstanbul) metropolitan yapılarının plan şeması ve dış tasarım özelliklerini yansıtan, özellikle yapı malzemesi olarak tuğlanın ağırlıklı olarak kullanıldığı kiliseler inşa edilmişti. Günümüzde bu yapılardan erken evreye ait beş yapı, karanlık dönemden ve Orta Bizans Döneminden birer yapı, geç dönemden ise sekiz yapı olmak üzere, toplam on beş tanesi ulaşmıştır. Bu yapılardan en önemlisi, kentin uzun süre katholikon'u da olan, Hagia Sophia Kilisesi'dir. Bu çalışma Bizans İmparatorluğu'nun başkenti Konstantinopolis'in mimari anlayışının taşra yapılarına aktarımı bağlamında Thessaloniki'deki Panagia ton Khalkeon Kilisesi'nin mimari özelliklerine odaklanmaktadır. Panagia ton Khalkeon Kilisesi imparatorluğun ikinci önemli kentinde Orta Bizans Dönemine (843-1204), bir başka söylemle 'Makedonyalı Rönesansı' olarak adlandırılan döneme ait tek ve en önemli yapıdır. Kilise, biri batı girişindeki mermer lentonun ön yüzünde, diğeri ise naostaki bir beşik tonozun kemeri üzerinde yer alan iki kitabeye göre, Thessaloniki, Bulgaria ve Longobardia katepano'su, epi tou koitonos ve protospatharios unvanlı Khristophoros, eşi Maria ve çocukları Nikephoros, Anna ve Katakali tarafından finanse edilerek 1028'de inşa edilmiş ve Meryem'e adanmıştır. Yapı, Bizans dönemi kent surlarının içinde, MS geç 2.-erken 3. yüzyıl dolaylarında şekillenmiş Roma agora'sının batısında, Bizans dönemi kentinin aşağı kesimindeki merkezî bir noktada bulunmaktaydı. Kilisenin Bizans dönemindeki adı bilinmemekle birlikte, Panagia ton Khalkeon (Bakırcıların Meryem'i) adının kilisenin etrafındaki bakır zanaat atölyeleri ile ilişkili olarak Türkçe bir söylemle 'Kazancılar' ya da 'Bakırcılar'dan kaynaklandığı düşünülmektedir. Dahası, yapı muhtemelen Konstantinopolis'teki Panagia ton Khalkoprateia Kilisesi gibi, aynı adla anılmıştı. Panagia ton Khalkeon Kilisesi plan şeması açısından kubbeli-kapalı Yunan haçı planlı bir örnektir. Yapının çekirdek planının şematik olarak benzerlerinin çoğu Orta Bizans Dönemine ait yapılardır. Yapının dış görünüşü, pilasterler, nişler, kemerli pencereler, pencereleri çevreleyen kademeli kemerler, çokgen ve yüksek kubbe kasnakları, testere dişi frizleri, Orta Bizans Dönemi yapılarının tuğla ağırlıklı tipik dış cephe özelliklerini yansıtır.
Keywords : Mimarlık Tarihi, Bizans Mimarisi, kapalı Yunan haçı plan, Selanik, Panagia ton Khalkeon kilisesi