- Motif Akademi Halkbilimi Dergisi
- Vol: 11 Issue: 23
- HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN’
HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN’
Authors : Erhan Aktaş
Pages : 1-18
Doi:10.12981/motif.475
View : 10 | Download : 3
Publication Date : 2018-09-22
Article Type : Research
Abstract :Ç Çin yıllıklarının, Hun döneminden beri varlıklarını sürdürdüklerini ifade ettiği, Yenisey Yazıtları olarak bilinen ve ilk dönem taş edebiyatını da oluşturan materyallerin bulundukları konum itibariyle bunlardan kaldıkları düşünülen, Orhon Yazıtlarında Yenisey Kırgızları olarak gördüğümüz Hakaslar Sayan-Altay bölgesindeki Türk halklarından biridir. Dokuzuncu yüzyılın ilk yarısına kadar Hun, I. ve II. Türk Kağanlıkları ve Uygur Kağanlığı gibi siyasi yapılar içerisinde görülen Yenisey Kırgızları 840 yılından itibaren Türkler için siyasi ve dinî anlamda kutsallık içeren Ötüken bölgesinin hâkimi olmuştur. On üçüncü yüzyılla birlikte Moğol idaresi altına giren bu Türk halkının siyasi yapılanması on sekizinci yüzyılla birlikte farklı rejimler altında Rus hâkimiyetinde kalmıştır ve hâlen devam etmektedir. Bu çalışmanın konusunu oluşturan "çayzaŋ/sayzan/zaysan/çeyzen" terimi Çinceden alınmış bir idari bir unvan olup tsăi-hsiang ( 宰相 ) kelimesinin Hakasça transkripsiyonudur. Erken dönem Kırgız siyasi yapılanmasında birkaç unvandan biri olan çayzan, eski Türk devlet sistemi üzerine yapılan çalışmalarında çok da fazla anılmayan bir ifadedir. Bununla birlikte Kırgız-Çin ilişkilerinin sosyo-politik yönünü göstermesi bakımından da önemlidir. Bu durum bildirinin siyasi tarih yönünü oluşturmaktadır. Bununla birlikte zengin ve hareketli bir tarihî sürece sahip olan Yenisey Kırgızlarının/Hakasların buna paralel olarak hacimli bir sözlü kültür geleneği de mevcuttur. Özellikle 'ahptığ nımah' adı verilen destan türü ve tarihî şahsiyetler hakkında efsane türünün karşılığı olan 'matırlardıŋ istoriya kip-çoohtan' olmak üzere diğer sözlü edebî türler sosyal ve siyasi hayatın yansımalarını bünyelerinde barındırmaları bakımından önemli olup söz konusu terim de kendisine sözlü edebiyat ürünlerinde yer bulmuştur. Bu minvalde çalışmamızda öncelikle kelimenin Türk dili ve eski Türk siyasi tarihindeki yeri açıklanacaktır. Sonrasında Hakas sözlü edebiyat ürünleri çerçevesinde kelimenin bağlam merkezli kullanımı, asıl anlam dünyasındaki aynılıklar ve/veya farklılıklara temas edilip bu durum metinler üzerinden örneklendirilecektir.Keywords : Eski Türkler, Yenisey Kırgızları, Hakas halk edebiyatı, idari unvanlar, çayzan