- Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
- Cilt: 65 Sayı: 65
- Son Dönem Mu‘tezilesinde İmâmet Düşüncesi: Ebü’l-Hüseyin el-Basrî Örneği
Son Dönem Mu‘tezilesinde İmâmet Düşüncesi: Ebü’l-Hüseyin el-Basrî Örneği
Authors : Halil Ibrahim Delen
Pages : 91-125
Doi:10.15370/maruifd.1378358
View : 157 | Download : 99
Publication Date : 2023-12-30
Article Type : Research
Abstract :Hz. Peygamber’in vefatından sonra ortaya çıkan İslâm toplumunun yönetimi meselesi ilk dönemlerden itibaren Müslümanların gündemini meşgul etmiştir. Toplumun yönetimini düzen esası üzere tesis etmek isteyen Müslümanlar zamanla çeşitli yönetim nazariyeleri geliştirmiştir. Muâmelâta tekabül eden imâmet meselesi Şiîlerin müdahelesiyle itikadi bir zemine çekilmiştir. Şiîlerin inanç sisteminin merkezini oluşturan imâmet, itikadi bir konumda telakki edilmiş ve kendileri gibi düşünmeyen mezhepler eleştirilere tabi tutulmuştur. Şiîlerin bu tutum ve tavırlarının izale edilmesi sebebiyle kelam âlimleri de çeşitli yazım faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Bunun neticesinde de imâmet konuları kelam kitapları içerisinde yer edinerek tartışılmaya başlanmıştır. Kelam âlimleri cevap vermek amaçlı bu meseleleri kelam eserlerine dahil etseler de imâmetin yönetimsel bir mesele olduğu noktasında aynı kanaatlerini devam ettirmişlerdir. Son dönem Mu‘tezilesinin en önemli temsilcisi kabul edilen Ebü’l-Hüseyin el-Basrî de bu âlimlerden birisidir. Kendisinden sonra görüşleri etrafında tesis edilen Hüseyniyye ekolünün kurucusu kabul edilen Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, görüşleriyle gerek mezhep içinde gerek mezhep dışında önemli etkiye sahip olmuştur. Bu sebeple Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin imâmet düşüncesi etrafındaki görüşleri ve özellikle 10. yüzyıl İmâmiyye algısına yönelttiği eleştirileri önem arz etmektedir. Bu çalışmada Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin imâmet meselesine yaklaşımı ele alınacak olup, takipçileri tarafından görüşlerinin nasıl sürdürüldüğünün izleri sürülmektedir. İmâmet noktasında Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, kendisinden önceki üstatları Behşemî ekolle, özellikle hocası Kadî Abdülcebbâr ile yer yer farklı düşünmekle birlikte genel anlamda hem fikir oldukları gözlemlenmektedir. İmâmetin gerekliliği noktasında Şiîlerin ileri sürmüş olduğu lütuf ve temkin merkezli iddiaları reddetmektedir. Ayrıca fazilet sıralaması yapılmasına diğer bir ifadeyle ashabın fazilet yarışına sokulmasına karşı çıkmaktadır. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî imâmet meselesini yönetimsel bir mesele olarak algılamakta ve insanların maslahatı açısından meselelere yaklaşmaktadır. Ona göre imâmetteki en önemli unsur toplumsal faydadır. Temelde amaç dini ve dünyevi işlerin doğru bir şekilde tanzim edilmesidir. Bu noktadaki tavrı imâmetin gayesi, imâmetin şartları, mefdûlün imâmeti, imamın atanması, imamın azli gibi konularda net bir şekilde gözlemlenmektedir.Keywords : Kelam, Muʿtezile, Hüseyniyye, İmâmet, Ebü’l-Hüseyin el-Basrî