- Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
- Vol: 56 Issue: 56
- Hicrî Üçüncü Asra Ait Bilinmeyen Bir Tabakât Kitabı Humeyd b. Zencûye’nin (ö. 251/869) Tabakâtü’l-Fu...
Hicrî Üçüncü Asra Ait Bilinmeyen Bir Tabakât Kitabı Humeyd b. Zencûye’nin (ö. 251/869) Tabakâtü’l-Fukahâ ve’l-Muhaddisîn İsimli Eseri
Authors : Ferhat Gökçe
Pages : 23-60
Doi:10.15370/maruifd.604322
View : 4 | Download : 2
Publication Date : 2019-06-30
Article Type : Research
Abstract :Hicrî üçüncü asır Horasan bölgesinin Nesâ şehrinde doğan Humeyd b. Zencûye (ö. 251/869), hadis alanında eserler bırakan döneminin önemli âlimlerinden birisidir. Kaynaklarda Humeyd b. Zencûye’nin sadece üç eseri tespit edilebilmektedir. Bunlar, Kitâbü’l-Emvâl , Kitâbü’t-Tergîb ve Kitâbü’l-Âdâb isimli eserlerdir. Kitâbü’l-Emvâl , hocası Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm’ın (ö. 224/838) aynı isimli eseri üzerine yazılan bir müstehrac niteliğinde olup günümüze ulaşmış ve yayımlanmıştır. Diğer iki eseri ise günümüze ulaşmayan, kaynaklardan ve hadis rivâyetlerinden tespit edebildiğimiz eserlerdir. Bu çalışmamızda tabakât-ricâl ve biyografi kaynaklarında ismi zikredilmeyip atıfta bulunulmayan, bilinmeyen ve Humeyd b. Zencûye’ye ait olduğu anlaşılan bir tabakât kitabı üzerinde durulmuştur. Bu kitap, Fas’ın Marekeş şehrinde İbn Yûsuf Kütüphanesinde bulunan bir nüshaya (el yazma nüshasına) dayanarak 2018 yılında Rıdvân el-Hasrî tarafından titiz bir tahkîk ile Tabakâtü’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn ismiyle Dârü İbn Hazm yayınları arasında yayımlanmıştır. Bu makalede eserin ismi, Humeyd b. Zencûye’ye nisbeti, eserin özellikleri, içeriği, yazılı kaynakları, tabakât kaynakları arasındaki yeri hakkında değerlendirmelerde bulunulmakta, hicrî ikinci asrın günümüze ulaşmayan bazı tabakât kitaplarının kaynak olarak kullanıldığı bu eserin tabakât literatüründeki yeri ve önemi tespit edilmektedir. Eserin günümüze ulaşan tek nüshasının baş ve son tarafı eksiktir. Eserin ismini ne günümüze ulaşan nüshadan ne de kaynaklardan tespit edebilmekteyiz. Tabakâtü’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn ismi eserin muhakkiki tarafından takdir edilerek verilmiştir. Eserin içeriği, eserde yer verilen tabakalarda fukahâ ve muhaddislere ayrı olarak yer verilmiş olması ve el-Heysem b. Adî’nin (ö. 207/822) günümüze ulaşmayan Tabakâtü’l-fukahâ ve’l-muhaddîsîn isimli tabakâtının bu eserin yazılı kaynakları arasında yer almış olması esere bu ismin verilmiş olmasını uygun kılmaktadır. Eserin müellifini iki yerde geçen "Humeyd dedi ki” ifadesinden ve eserde yer alan rivâyetlerden hareketle tespit edebilmekteyiz. Eserde rivâyette bulunulan 19 ismin 15’i Humeyd b. Zencûye’nin günümüze ulaşan Kitâbü’l-Emvâl isimli eserinde rivâyette bulunduğu hocalarıdır. Ayrıca eserde aralarında hocaları da bulunan Horasan ricâline yer verilmiş olması eserin İbn Zencûye’ye nisbetini oldukça kuvvetli kılmaktadır. İbn Zencûye’nin Tabakât ’ı sahâbeden başlayarak hicrî üçüncü asra kadarki âlimlerin isimlerinin çeşitli şehirlere göre ve bazı şehirlerde fukahâ ve muhaddis ayrımına göre verildiği bir eserdir. Sahâbe tabakası sırasıyla Medine, Mekke, Taif, Yemen, Kûfe, Şam ve Mısır şehirlerine göre verilmiştir. Sahâbe tabakalarında fukahâ ve muhaddis ayrımında bulunulmamıştır. Sahâbeden sonraki tabakalar, şehir, tabaka, fakih ve muhaddis tasnifine göre verilmiştir. Tâbîûn’dan müellifin zamanına kadarki fukahâ ve muhaddislerin isimleri Medine, Mekke, Kûfe, Basra, Yemen, Yemâme, Taif, Mısır, Filistin, Dımaşk, Humus, Cezîre ve Horasan şehirlerine göre sıralanmıştır. Bu şehirlerin bir kısmında âlimler, fukahâ ve muhaddisler şeklinde ayrı ayrı zikredilmiştir. Eserde hicrî ikinci asra ait yazılı kaynaklardan istifade edilmiş olması eseri kıymetli kılmaktadır. el-Heysem b. Adî’den yapılan nakillerin onun günümüze ulaşmayan Tabakâtü’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn isimli eserinden yapıldığı anlaşılmaktadır. Büyük bir ihtimalle İbn Zencûye oldukça istifade ettiği hocasının bu eserinden hareketle kendi eserini şekillendirmiştir. Müellif eserin sahabî tabakalarında İbn Müzâhim’den vicâde yoluyla nakillerde bulunmuş, sahâbîlere ayrılan her şehirde kendi tespit ettiği isimleri sıraladıktan sonra İbn Müzâhim’in ziyâdelerine yer vermiştir. Bu durum İbn Müzâhim’in sahâbe tabakalarına dair bir eserine işaret etmektedir. Humeyd b. Zencûye’nin nakillerde bulunduğu İbn Müzâhim, büyük bir ihtimalle ilk dönem İslâm tarihçilerinden Ebu’l-Fadl Nasr b. Müzâhim b. Seyyâr el-Minkarî et-Temîmî (ö. 226/840)’dir. Nasr b. Müzâhim’in günümüze ulaşan Kitâbü Vak‘ati Sıffîn isimli eserinin yanı sıra tarih alanına dair çeşitli eserlerini ismen tespit edebilmekteyiz. Ancak İbn Zencûye’nin onun hangi eserinden istifade etmiş olduğunu belirleyememekteyiz. İlk dönem tabakât literatünün örneklerinden birisini teşkil eden Ali b. el-Medînî’nin (ö. 234/848-49) Tesmiyetü evlâdi’l-aşere isimli günümüze ulaşan eserinin de İbn Zencûye’nin Tabakât ’ının kaynakları arasında olduğu anlaşılmaktadır. Eserin son bölümünde yer verilen aşere-i mübeşşere ve evlatlarının isimleri büyük oranda bu eserden nakledilmiştir. Eserin genelinde yaptığı nakilleri isnâdları ile zikreden İbn Zencûye, eserin bu bölümünde hocası Ali b. el-Medînî’yi zikretmemektedir. Ancak yaptığımız mukayesede aşere-i mübeşşere ile ilgili bölümün İbnü’l-Medînî’nin eseriyle büyük oranda örtüştüğü görülmektedir. İbnü’l-Medînî’nin bu eseri günümüze ulaşan nüshada eksik olan kısmın takip ve inşâ edilebilmesine imkân tanımaktadır. Eserin diğer bir yazılı kaynağının el-Fadl b. Dükeyn’in (ö. 219/834) et-Tarîh ’i olduğunu tahmin etmekteyiz. Günümüze ulaşmamış olmakla birlikte eserde İbn Dükeyn’den yapılan rivâyetler muhtemelen onun bu eserine aittir. Tabakâtü’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn , genel tabakât literatürü içerisinde günümüze ulaşan İbn Sa‘d’ın (ö. 230/845) Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr ’i ve Halife b. Hayyât’ın (ö. 240/854-55) Tabakâtü’r-ruvât ( Kitâbü’t-Tabakât ) isimli eserlerinden sonra üçüncü sıraya yerleşmektedir. İlk dönem tabakât kaynaklarından birisi olması bakımından önem arz eden eser, hicrî üçüncü asrın bir ürünü olmakla birlikte hicrî ikinci asrın tabakât literatürüne de ışık tutmakta, erken dönem tabakât literatürü ve anlayışı hakkında önemli bilgiler ihtiva etmektedir. İbn Zencûye’nin Tabakâtü’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn ismiyle basılan Tabakât ’ı çeşitli şehirlere yerleşen sahâbîlerin, hicrî ilk üç asrın fıkıh ve hadis âlimlerinin tespitinde müracaat edilmesi gereken ilk dönem temel kaynaklardan birisi konumundadır.Keywords : Humeyd b. Zencûye, Tabakât, Tabakâtü’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn