العرياني وحاشيته
Authors : Halil Aldemir
Pages : 401-415
Doi:10.46353/k7auifd.995534
View : 12 | Download : 7
Publication Date : 2022-12-30
Article Type : Research
Abstract :Kilisli alimlerden Osman İbn Abdillah el-ʿUryânî (ö. 1168/1755) Osmanlı Dönemi’nde yetişmiş ve birçok şerh ve haşiye türü eser telif etmiştir. Kilis ve Halep şehirlerinde öğrenim görüp ilmi faaliyetlerde bulunduğu anlaşılan Osman el-ʿUryânî bir yandan eser telif etmiş bir yandan da öğrenci yetiştirmiştir. Öğrencileri arasında Muhammed ve Mustafa adlarında ilmiye sınıfında yer alan çocukları da bulunmaktadır. el-ʿUryânî’nin eserlerinin birçoğu İstanbul’da meydana gelen Çarşamba yangınında yok olduğu için günümüze kadar ulaşamamıştır. Eserlerinin isimlerinden onun kelam, tasavvuf, Arap dili ve edebiyatı ve tefsir alanında eserler telif ettiği anlaşılmaktadır. En tanınmış eserinin ise birçok baskısı gerçekleştirilen "Hayru’l-kalâid şerhu cevâhiri’l-akâid” olduğunu söylemek mümkündür. Bu alimin tefsirle ilgili sadece küçük hacimli yazma bir eserine ulaşılmıştır. Söz konusu eser de miladi X. yüzyıl alimlerinden Isâmuddîn İbrahim İbn Arapşah el-İfirâyînî’nin (ö. 945/1539) Amme Cüz’ü kapsamında Nâsıruddîn el-Beydâvî’nin (ö. 685/1286) "Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te\'vîl” adlı eseri üzerine telif ettiği haşiyesi üzerine yazılmış bir başka haşiyedir. Haşiyenin konusu Allah Teâlâ’nın Leyl Suresi’nin 3. ayetinde erkek ve dişiden söz etmesidir. Arapşah haşiyesinde bu ayetin tefsiri hakkında Allah’ın yarattığı ruh sahibi bütün varlıkların erkek ya da dişi olduğunu söylemiştir. Bu yargı Hz. Peygamber\'in isrâ gecesinde bindiği Burak adlı binitin cinsiyetsiz olması nedeniyle Kilisli Osman el-ʿUryânî tarafından problemli görülmüştür. el-ʿUryânî bu konuda Burak hakkında nakledilen rivayetlerin bir kısmında geçen bir bilgi ile Ali el-Kârî’nin (ö. 1014/1605) Şifâ şerhinde söylediklerini delil olarak ileri sürmüştür. Tefsir literatürü taranınca ilk kez İmam el-Mâturîdî (ö. 333/944) ile birlikte varlıkların ya erkek, ya da dişi olduğunun bu ayetin tefsiri bağlamında dile getirildiği görülmektedir. ez-Zemahşerî’nin (ö. 538/1144) hunsâ meselesini de el-Keşşâf ʿan hakâʾikı ğavâmidı’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-teʾvîl adlı tefsirinde ayetin yorumunda ele aldığı görülmektedir. Bu yorum aynıyla er-Râzî (ö. 606/1210) tarafından Mefâtîhu’l-ğayb’da tekrarlanmıştır. el-Beydâvî ise Envâru’t-tenzîlde "doğurma yoluyla çoğalma” kaydını ayetin tefsirine yerleştirmiştir. Ayetin tefsirinde iki konuda tartışmaların yoğunlaştığı görülmektedir. Bunlardan ilki ما edatının kullanılması, diğeri de kıraat farklılıklarıdır. Genellikle ayette sözü edilen erkek ve dişi ile Hz. Adem ve Hz. Havva’nın ve genel anlamda erkek ve dişinin kastedildiği söylenmiştir. Ancak el-Mâturîdî, ez-Zemahşerî, er-Râzî ve en son el-Beydâvî ile ayet hakkında farklı bir konunun da gündeme geldiği söylenebilir. Şöyle ki, Mâturîdî ile birlikte bütün varlıkların erkek ve dişisinin olması, ez-Zemahşerî ve er-Râzî ile hunsânın bu iki kategoride yer aldığının söylenmesi ve en son Beydâvî’nin koyduğu "doğurma yoluyla çoğalma” kaydı ile erkek ve dişi türünün sınırlandırılması söz konusu olmuştur. Bu durum el-ʿUryânî’nin Burak’ın cinsiyetsiz olmasından hareketle dile getirdiği itirazın Beydâvî döneminde gündeme gelmiş olabileceği izlenimini doğurmaktadır. Zira "doğurma yoluyla çoğalma” kaydı ile Burak’ın istisna tutulduğu söylenebilir. Osman el-ʿUryânî İbn Arapşah’ın dile getirdiği Allah Teâlâ’nın yarattığı ruh sahibi bütün varlıkların erkek ve dişi dışında kalmadığını söylemesini Burak’ın cinsiyetsizliği üzerinden problemli görmüştür. Daha sonra İbn Arapşah’ın bu sözle üreme ve doğurma yoluyla yaratılan ruh sahibi varlıkları kast etmiş olabileceğini söylemek suretiyle bu problemi yine kendisi çözmüştür. Bu araştırma miladi XVIII. yüzyılda bir alimin tefsir konusunda problem ettiği bir konuyu göstermesi bakımından da fikir vermektedir. el-ʿUryânî’nin hayatı ve tefsir eserinin ele alındığı bu araştırmada Osmanlı dönemine ait yazma bir eserin gün yüzüne çıkarılması ve ülkemizdeki akademi ile buluşturulması amacıyla eserin tahkiki ve tercümesi tarafımızca yapılmış ve araştırmanın sonuna eklenmiştir. Eser tahkik edilirken İbn Arapşah’ın el-Beydâvî’nin Envâru\'t-tenzîl adlı eserinde Amme Cüz’ü üzerine yazdığı ve hâlen yazma olarak bulunan haşiyesinin iki nüshasına ulaşılmış ve nüshalar ile el-ʿUryânî’nin haşiyesi karşılaştırılmıştır. Araştırmanın sonuna araştırmacıların karşılaştırma yapmalarına fırsat vermek için eserin ulaşılablien yegane yazma nüshanın yer aldığı varakın resmi eklenmiştir.Keywords : Tefsir, Erkek, Dişi, Burak, el-ʿUryânî