- Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
- Vol: 9 Issue: 2
- ZEMAHŞERÎ’NİN NESİH ANLAYIŞI VE NESİH-MASLAHAT İLİŞKİSİ
ZEMAHŞERÎ’NİN NESİH ANLAYIŞI VE NESİH-MASLAHAT İLİŞKİSİ
Authors : Mustafa Kiliçaslan
Pages : 885-919
Doi:10.46353/k7auifd.1097368
View : 9 | Download : 7
Publication Date : 2022-12-30
Article Type : Research
Abstract :Asırlar boyunca İslam alimlerinin zihinlerini meşgul eden meselelerin başında nesih konusu gelmektedir. Nesih konusunda pek çok müstakil eser kaleme alınmış, tefsirlerde nesihle ilgili özel bölümler oluşturulmuştur. Ulûmu’l-Kur’ân eserlerinde nâsih-mensûh ilmi yer almıştır. Birey ve toplumun Kur’an ile olan ilişkisi, toplumsal değişim ve gelişim süreçleri ile yüce Allah\'ın kulları için öngördüğü faydalar doğrultusunda şekillenmiştir. Nesih kavramı, insanlığın tarihsel gelişimini dikkate alan ve ilâhî hükümlerin duruma göre farklılık arz eden bağlamlarını gözeten değişiklikleri ifade etmektedir. Bu itibarla nesih meselesi günümüzde de ilim adamlarımızın gündemini meşgul etmeye devam etmektedir. Nesih konusuna değinen müfessirlerimizden biri de Zemahşerî\'dir (ö. 538/1144). Biz bu makalemizde Zemahşerî’nin nesih anlayışını ve onun nesihle maslahat arasında kurduğu ilişkiyi konu edineceğiz. Zemahşerî’nin hem neshe bakışı hem de neshi maslahat ve makâsıdla buluşturma gayreti özgün boyutlar taşımaktadır. Zemahşerî, makâsıdî yorum ile nâsih-mensûh kapsamındaki âyetleri ele almıştır. Zemahşerî, neshi fiile tesir eden sebep ve şartlar bakımından hikmetle alakalı bir süreç olarak değerlendirmiştir. Zemahşerî\'ye göre nesih konusu maslahat kavramı ile birlikte ele alınması gereken bir olgudur. Dönemsel değişiklikler ve uygulama farklılıkları nesih kavramı ile birlikte düşünülmelidir. Buradaki değişim sürecine yön veren ilke maslahat faktörüdür. Nesih kavramı ile ilgili olarak Zemahşerî\'nin kullandığı iki kavram; maslahat ve durumsallıktır. İçtimâî ve ahlâkî hükümlerin tesisinde âyetlerin makâsıda ve maslahata uygunluğu gözetilmiştir. Zemahşerî\'nin nesih görüşü, neshin varlığı veya nesih imkânından ziyade nesih-maslahat ilişkisine odaklanmıştır. Nesih tartışmalarındaki esas problem konunun Kur’an’ın genel amaçları çerçevesinde ele alınmaması ve gâî bakış açısının göz ardı edilmesidir. Çünkü ona göre bir hükmün metinsel varlığının devam etmesi, uygulanabilirliğinin sonsuz olduğu anlamına gelmez. Kur’an\'da savaşa ve barışa işaret eden âyetler birbiriyle çelişkili olmadığı gibi sonsuza kadar uygulanması emredilen hükümler de değildir. Aynı şekilde İslâm\'ın ilk yıllarında Müslümanların sayısına bağlı olarak caiz olan bir uygulama, sonraki dönemde maslahat gereği kaldırılmıştır. Nesih-muhkem bağlantısında da benzer bir durum söz konusudur. Kur’an’ı anlama çabası âyetlerin lafız ve mana itibariyle ele alınmasını içeren ilmî faaliyetleri içermektedir. Manaya delalet eden unsurların tahlil edilmesi, Kur’an’ın anlam bütünlüğünün tespit edilmesi için önem arz etmektedir. Kur’an’da yer alan hükümler, birey ve toplumun hayatını tanzim edici mahiyette normlar ihdas etmekte ve ahlâkî prensiplerle şekillenen bir muhteva taşımaktadır. Makâsıdî bir yaklaşımla Kur’an ahlakını tesis etmede cahiliye döneminin bazı uygulamaları tashih edilmiş kimi uygulamalar ise tasfiye yoluna gidilerek kaldırılmıştır. Kur’an’ın tarihselliğine de atıfta bulunarak diyebiliriz ki, âyetler hayatın içinde hayatla birlikte şekil almıştır. Bununla birlikte Kur’an, çağları aşan tarih üstü prensiplerle örülü bir yapıya sahiptir. Zemahşerî, maslahatın gerektirdiği istikamette âyetlerin iptal edilebileceğini, onun yerine daha hayırlısının ya da bir benzerinin getirebileceğini ifade etmektedir. Ona göre şer’î bir hükmün gayeleri gözetmedeki maslahat ilkesi gözetilmelidir. Toplumların kendi durumları açısından maslahatlarına uygun olan yasalar çeşitlilik arz etmektedir ve bunu sağlayacak mekanizma ise nesihle tesis edilmektedir. Değişim ve süreklilik arasındaki dengenin Mekke’den Medine’ye hicretle birlikte evrilen sosyal farklılaşmayla beraber ele alınması gereklidir. Hz. Muhammed’in vahiyle ilk temasında Mekke’de hâkim olan yapı ile Medine’de bir şehir devleti kurma kudretine ulaşmış Müslümanların kültürel ve siyasal mevzilenmeleri iki dönem arasında bir hayli mesafe olduğunu göstermektedir. Tebliğin gizli davet ve yakın çevreyi davet boyutundan aleni propaganda aşamasına taşınmasıyla birlikte âyetlerin muhtevası ve hitabı da değişime uğramıştır. Bu değişimin en bariz görüldüğü dönem ise kuşkusuz Medine dönemidir. Buradaki demografik yapı içerisinde hâkim durumda bulunan Yahudilerle münasebetlerin âyetlerde konu ediliş şekli Müslüman-Yahudi ilişkilerindeki seyirle doğrudan alakalıdır. Öyle ki hicretin ilk yıllarında Müslümanlara Yahudilerle iyi geçinmeyi, onların birtakım yanlışlarının görmezden gelinmesini ve affedici olmalarını salık veren âyetler, zamanla Yahudilerin sözleşmelere/anayasaya aykırı davranmalarıyla yerini savaşı emreden âyetlere bırakmıştır. Bu çalışmada Zemahşerî’nin, Kur’an’ın anlaşılmasında kilit bir kavram olan nesih hakkındaki görüşleri irdelenmiş ve özellikle nesih-maslahat ilişkisi değerlendirilmeye gayret edilmiştir. Neshin hikmet boyutu ile vahyin genel prensipleri arasındaki bağ analiz edilmeye çalışılmıştır.Keywords : Tefsir, Kur\'an, Zemahşerî, Nesih, Maslahat