- Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
- Vol: 8 Issue: 1
- AYDINLANMA FELSEFESİNDE VOLTAİRE’İN YERİ VE OSMANLI AYDINLARI ÜZERİNDE ETKİSİ
AYDINLANMA FELSEFESİNDE VOLTAİRE’İN YERİ VE OSMANLI AYDINLARI ÜZERİNDE ETKİSİ
Authors : Mahmut Meçin
Pages : 307-340
Doi:10.46353/k7auifd.883488
View : 8 | Download : 3
Publication Date : 2021-06-30
Article Type : Research
Abstract :Avrupa’da Whig Devrimiyle başlayarak Fransız İhtilaliyle zirve yapan Aydınlanma hareketi düşünsel, toplumsal, kültürel ve siyasi yönleriyle düşünce tarihinde yeni bir dönemin başlangıcı olarak kabul edilir. Ortaçağ’da hâkim olan inanç ve düşüncelerden kopuşun yaşandığı bu dönemde akılcılık, bilimcilik, hümanizm, ilerlemecilik ve liberalizm gibi düşünceler dönemi yönlendiren muharrik güçlerdir. Dönemin karakterini belirleyen bu düşünceler dönemin aksiyoner ve pratik düşünürleri eliyle geniş halk kitlelerine ulaştırılmıştır. Aydınlanma hareketine yön veren düşüncelerin şekillenmesi ve yayılmasında etkili olan isimlerin başında Fransız düşünür Voltaire gelir. Voltaire, başta din ve ifade özgürlüğü olmak üzere özgürlüğün tüm alanlarda yaygınlaşmasını savunması, hümanizm, demokrasi ve tolerans gibi düşünceleri güçlü kalemi ile ifade ederek bilinçli bir uyanışı sağlaması nedeniyle Aydınlanma hareketinin öncüsü hatta kimilerine göre babası kabul edilir. İngiltere’de kaldığı yıllarda etkisinde kaldığı dönemin ünlü düşünürlerinden Newton’un mekanik doğa felsefesini, John Locke’un deneycilik düşüncesini, İngiliz deizmini Fransızlara ve kıta Avrupa’sına tanıtmış ve adeta bir bilim aktarıcısı rolünü üstlenmiştir. Aydınlanmanın önünde en büyük engel olarak görülen Kilise, dinî hurafeler ve batıl inançlara karşı çetin bir mücadele veren Voltaire’in bu çabası Orta Çağ zihniyetinin çözülmesi ve Aydınlanma hareketinin başarıya ulaşmasında benzersiz bir katkı sağlamıştır. Voltaire’in bu mücadeledeki silahı Victor Hugo’nun da bir söylevinde dikkat çektiği gibi rüzgârdan daha hafif ama yıldırımdan daha etkili olan güçlü kalemi olmuştur. Aydınlanma felsefesinin temel öğretilerini etkili bir retorikle geniş halk kitlelerine aktarmasıyla Voltaire, tarihte sadece Aydınlanma dönemi ve kendi coğrafyasıyla sınırlı olmayan bir etki bırakmıştır. Nitekim söz konusu düşünceleri ve güçlü kalemi, dönemin Osmanlı aydınları arasında da yankı bulmuştur. Fakat Voltaire’in İslâm ve Türklere karşı birbiriyle çelişen düşünceleri nedeniyle Osmanlı aydınları üzerinde derin bir etki bırakmamıştır. Zira Voltaire Hristiyanlığın dinî bağnazlığını eleştirdiği kimi eserlerinde İslâm’ın hoşgörüsünü ve Osmanlı’nın gayrimüslimlere karşı tutumunu örnek olarak gösterirken, kimi eserlerinde ise içinde yaşadığı Batı Hristiyan toplumunun bilinçaltında yatan İslâm ve Türk algısından kurtulamadığını göstererek İslâm’a ve Türklere karşı nefret içeren ve hakarete varan ifadeler kullanmıştır. Bu çalışma Voltaire’in Aydınlanma felsefesindeki yerini ve Osmanlı aydınları üzerindeki etkisinin boyutlarını konu almaktadır. Çalışmadan amaç yaşadığımız dönemde etkisi hala devam eden Aydınlanma hareketinde Voltaire’in rolünü belirgin kılmak ve Osmanlı aydınlarında görülen Voltaire etkisinin izlerini sürmektir. Bir giriş ve iki bölümden oluşan bu çalışmanın ilk bölümünde Voltaire’in Aydınlanma felsefesindeki rolü ve önemli düşünceleri, ikinci bölümde ise Voltaire’in Osmanlı aydınları arasındaki etkisi ele alınmıştır. Osmanlı aydınları arasında Voltaire’in etkisini daha yakından müşahede ettiğimiz Münif Paşa, Beşir Fuad ve Ahmed Midhat örneklem olarak seçilerek söz konusu etkinin boyutları hakkında genel bir sonuca varılmaya çalışılmıştır. Bu aydınlardan Münif Paşa ve Ahmed Midhat üzerinde Voltaire’in etkisi edebî yönü ve güçlü kalemiyle sınırlı kalmıştır. Beşir Fuad ise daha derin bir tesirle Voltaire’in dinî taassup karşıtlığı, deizm ve metafizik gibi düşüncelerinden etkilenmiştir. Bununla birlikte Voltaire’in Osmanlı aydınları üzerinde yaygın bir etkide bulunmadığını söyleyebiliriz. Zira etkisi birkaç isimle sınırlı kalan Voltaire’in her ne kadar keskin kalemi ve üretkenliği entelektüel muhitte kabul görse de özellikle Osmanlı toplumunun dinî ve manevî değerleriyle ters düşen düşünceleri onun edebî kimliğini gölgede bırakmış ve daha geniş bir etki bırakmasına engel olmuştur. Nitekim Voltaire’den yapılan çeviriler Osmanlı aydınları arasında herhangi bir düşünsel dönüşüme sebep olmadığı gibi Beşir Fuad dışarıda tutulursa eserleri de ciddi bir ilgiye mazhar olmamıştır. Çalışmanın sonunda Voltaire’in bir bilim ve felsefe üreticisi olmasa da güçlü edebî kimliğiyle başarılı bir bilim ve düşünce aktarıcısı olduğu, bu yönüyle Aydınlanma düşüncesinde önemli bir yer işgal ettiği sonucuna varılmıştır. Osmanlı aydınları üzerindeki etkisine gelince onun, edebî yönüyle Osmanlı aydınlarını kısmen etkilediği, fakat ilmî, dinî ve sosyo-politik nedenlerden ötürü kapsamlı bir etkide bulunmadığı sonucuna varılmıştır.Keywords : Din Felsefesi, Aydınlanma, Voltaire, Münif Paşa, Beşir Fuad, Ahmed Midhat