- Hitit İlahiyat Dergisi
- Vol: 19 Issue: 2
- Osmanlı İmparatorluğu’nda Çorum Şer‘iyye Sicillerine Göre Gayrimüslimlerin Çevreyle Olan İlişkileri ...
Osmanlı İmparatorluğu’nda Çorum Şer‘iyye Sicillerine Göre Gayrimüslimlerin Çevreyle Olan İlişkileri (1839-1909)
Authors : Zekeriya IŞIK
Pages : 1043-1081
Doi:10.14395/hititilahiyat.760826
View : 10 | Download : 2
Publication Date : 2020-12-30
Article Type : Research
Abstract :Osmanlı İmparatorluğu’nda gayrimüslimler, uygulanan millet sistemi gereği can, mal, namus güvenliği, din ve vicdan hürriyeti, ibadet serbestisi gibi geniş haklara sahip olmuştur. Zımmî hukuk doğrultusunda kendilerine tanınan idari ve özel hukuk alanlarındaki haklar sayesinde öz kültürlerini korumak suretiyle sisteme adapte olmuşlardır. Ancak gayri müslimler, kamuyu ilgilendiren ceza hukuku davalarıyla birlikte kendilerine tanınan bu geniş haklara rağmen miras, vesayet, vekâlet gibi özel hukuka giren konularda da kadı mahkemesine müracaattan geri durmamışlardır. Bu dava türlerine gayrimüslimlerin Müslüman toplumla yaşadıkları gündelik hayata dair diğer davalar da eklenince şeri‘ye sicilleri söz konusu ilişkilerin mahiyetini ortaya koyan çok önemli bir argümana dönüşmüştür. İşte bu çalışmada daha çok adli ve hukuki yönleriyle ele alınan şeri‘ye sicillerindeki kayıtlar, gayrimüslimlerin çevreyle olan ilişkilerinin mahiyetini ortaya koymak amacıyla farklı bir perspektiften ele alınmıştır. Makalede, Çorum şeri‘ye mahkemesi kayıtlarının esas alınmasında, 19. yüzyılın ortalarından itibaren özellikle Kayseri Talas ve Germir taraflarından geldikleri anlaşılan Ermenilerin ve sayıları daha az olmak kaydıyla muhtelif yerlerden gelen Rum, Katolik ve Protestanların buraya yerleşmesi dolayısıyla gayrimüslimlerin sosyal çevreyle olan münasebetlerine dair çok önemli örneklikler sunması etkili olmuştur. Yine Çorum’un homojen Müslüman Türk şehrinden heterojen bir imparatorluk şehrine doğru yaşadığı değişim ve dönüşümün benzer tarihi gelişmeleri anlamak, anlamlandırmak açısından iyi bir örnekliğe sahip olduğu düşünülmüştür. Bu dönemde Çorum’un gelişmesinde ve göçlere muhatap olmasında Sanayi İnkılabı’yla birlikte gıda ve zahire ihtiyacı artan Avrupa’nın emtia talebinin iç bölgelerden Samsun limanına taşınmasında burasının ticari bir koridor olması başat rol oynamıştır. Öyle ki 19. yüzyılın sonlarına doğru çoğu tüccar ve esnaf olan gayrimüslimlerin buraya yerleşme hızı artmış şehrin muhtelif mahallelerine yayıldıkları görülmüştür. Gayrimüslimlerin belli yerlerde toplanmak ya da yeni mahalleler ihdas etmek yerine daha çok mevcut mahallelere dağılmaları Müslüman toplumla ilişkilerinin çeşitlenmesine ve derinleşmesine yol açmıştır. Nitekim bu süreçte gayrimüslimler, Müslüman çevrelerle vakıflar, ihtida meselesi, ibadethane yerlerinin tespiti ve inşası, evlilik gibi idari, hukuki, adli, sosyal ve kültürel konularda, imparatorluk sathına yayılmış bulunan birlikte yaşama kültürünün bir yansıması olarak genellikle uzlaşma ancak yer yerde çatışmaya kadar varan bir takım münasebetler içinde olmuşlardır. Bundan başka hayvancılıktan, arazi, bağ, bahçe, işletme ortaklığına, ev ve dükkan sahipliğinden kiracılığa, alacak verecek meselesine kadar soysal ve ekonomik hayatta Müslüman toplumla çok güçlü bağlar kurmuş, ilişkiler geliştirmişlerdir. Bu çalışmada söz konusu ilişkiler ağı dört başlık halinde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Birinci bölümde Çorum\'un 19. yüzyılda giderek kozmopolit bir imparatorluk şehrine doğru yaşadığı sosyal ve demografik değişim sürecinin nasıl gerçekleştiği ele alınmıştır. İkinci bölümde zamanla gayrimüslimlerin sayılarının, şehirdeki nüfuz ve ağırlıklarının artmasıyla birlikte başta kamusal alan olmak üzere çevreyle olan ve giderek çeşitlenen münasebetleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde gayrimüslimlerle Müslüman toplum arasında yaşanan hukuki ve adli meseleler ortaya konmaya çalışılmıştır. Zira Osmanlı mahkeme kayıtlarının gayrimüslimlerin hem Müslüman toplumla hem de kamusal alanla olan hukuki ve adli ilişkileri bakımından önemli veriler içermesi bu bölümün zenginleşmesinde etkili olmuştur. Dördüncü ve son bölümde ise gayrimüslimlerin Müslümanlarla olan çok yönlü sosyo-ekonomik münasebetleri ele alınmıştır.Keywords : Şer‘iyye Sicilleri, Sosyal Tarih, Osmanlı, Gayrimüslim, Ermeni, Çorum