Harran Ulu (Firdevs) Camii’nin İnşa, Genişleme ve Yıkılış Süreci
Authors : Ahmet Aslan
Pages : 55-72
Doi:10.30623/hij.1037032
View : 21 | Download : 7
Publication Date : 2021-12-15
Article Type : Research
Abstract :Bu makalemiz tarihî Harran Ulu Camii’nin kuruluş, genişleme ve yıkılış sürecini ele almaktadır. Harran Ulu Camii Anadolu coğrafyasında inşa edilen ilk abidevî, ilk revaklı, avlulu, şadırvanlı ve zengin taş süslemeli camidir. Önemli mimarî özellikleri ile de Anadolu cami mimarisi tarihi açısından çok önemli bir yere sahiptir. Bu sebepten konuyu araştırmaya değer bulduk. Bizden önce bu konu bazı araştırmacılar tarafından çalışılmıştır. Ancak K. A. Creswell, D. S. Rice ve Nurettin Yardımcı başta olmak üzere bu konuyu çalışanlar, Harran Ulu Camii'nin kuruluş, genişleme ve yeniden inşa sürecini yanlış bir şekilde vermişlerdir. Biz bu çalışmamızda Harran Ulu Camii’nin ilk kuruluş, genişleme ve yeniden inşa edilme sürecine tarihî bilgiler ışığında açıklık getirmeye çalışacağız. Çalışmamızda İslâmî fetihten sonra Harran’daki askerî, idarî ve kültürel gelişmeleri esas alarak konuyu araştırmaya çalışacağız. Araştırmamız genel olarak kaynak taraması ve elde edilen verilerin tahliline dayanmaktadır. Akkadlılar döneminden itibaren Harran şehri Sîn kültünün kuzeybatıdaki en önemli merkezi olmuştur. Çok eski dönemlerden beri burada varlık gösteren Sîn mabedi Babil, Asur ve Keldânî/Yeni Babil imparatorlukları zamanında da büyük bir saygıyla kutsanmış ve birçok kere yeniden inşa edilmiştir. Bu kadîm mabed İslâmî fetihten sonra bölgeyi fetheden Müslüman orduların komutanı ve fetihten sonra valisi olan İyâḍ b. Ğanem tarafından camiye çevrilmiştir. Emevîler zamanında Harran şehri el-Ceziretü’l-Furatiyye (Yukarı Mezopotamya) bölgesinin idarî merkezi, Doğu Anadolu ve Kafkasya bölgelerine akınlar yapan askerî birliklerin karargâh merkezi olmuştur. Üçüncü Emevî halifesi Abdülmelik b. Mervân kardeşi Muhammed b. Mervân’ı 73/692 yılında el-Ceziretü’l-Furatiyye bölgesine vali tayin etmiştir. Mervân b. Muhammed, el-Ceziretü’l-Furatiyye bölgesinin merkezi olan Harran’da idarî ve askerî kadrosunu oluşturduktan sonra Bizans ve Doğu Anadolu bölgesine akınlarını sıklaştırmaya başlamıştır. Bu idarî ve askerî gelişmeler sonucunda Harran şehri önemli bir statüye kavuşmuştur. Ancak Harran şehri asıl önemli statüsünü Emevî halifesi el-Velîd b. Abdilmelik zamanında elde etmiştir. el-Velîd b. Abdilmelik döneminde el-Ceziretü’l-Furatiyye bölgesi bağımsız bir idarî eyalet haline gelmiştir. el-Velîd b. Abdilmelik, 90/709 yılında kardeşi Mesleme b. Abdülmelik’i (ö. 121/739) bölgeye emir tayin edince, Mesleme el-Ceziretü’l-Furatiyye eyaletinin merkezini Kınnesrin’den Harran’a taşımıştır. Bu gelişmelerden sonra Harran şehri Emevî devletinin önemli bir asıma/merkez şehri olmuş, gerek ümran gerekse kültürel ve sosyal yönden önemli gelişmelere sahne olmuştur. el-Velîd b. Abdilmelik halifeliği zamanında, İslâm coğrafyasındaki asıma/merkez şehirlere büyük camiler inşa ettirmeye başlamıştır. Bununla beraber merkez şehir valilerine bir emirname göndererek şehirlerindeki camileri genişletmelerini ve yenilemelerini istemiştir. Bu emirnameye binaen el-Ceziretü’l-Furatiyye bölesinin emiri Mesleme b. Abdülmelik İyâḍ b. Ğanem’in camiye çevirdiği Sîn madenin yerinde Harran Ulu Camii'ni iki nefli/sahnlı bir şekilde inşa ettirmiştir. Başta el-Ceziretü’l-Furatiyye bölgesinin valiliğini yapan daha sonra Emevî halifesi olan Mervân b. Muhammed halife olunca, İslâm devletinin merkezini Harran’a taşıyıp burayı kendisine başkent yapmıştır. Mervân b. Muhammed, Harran Ulu Camii’ne bir nef/sahn daha ekleyerek camiyi büyütmüştür. Ancak Mervân b. Muhammed’in genişletmiş olduğu bu cami 508/1114-509/1115 yıllarında bölgede meydana gelen depremler sonucunda yıkılmıştır. Nûreddin Mahmûd b. Zengî Harran’a hâkim olunca depremler sebebiyle yıkılmış olan Harran Ulu Camii’ne bir nef/sahn daha ilave ettirerek genişletmiş ve yeniden inşa ettirmiştir. Nûreddin Mahmûd b. Zengî caminin genişletilmesi işinin sorumluluğunu o zamanki Harran’ın büyük âlimi İbn Ebi Hacer Takiyyuddîn Ebu’l-Fazl Hâmid b. Mahmud b. Hâmid b. Muhammed b. Ebi Amr el-Harrânî el-Hanbeli’ye vermiştir. İbn Ebi Hacer Takiyyuddîn Ebu’l-Fazl Hâmid, bizzat kendisi Bizans ülkesine giderek gerekli kereste ve malzemeleri getirmiş ve camiyi genişletip yeniden inşa ettirmiştir. Harran Ulu Camii Eyyûbîler zamanında da tadilat ve tamirat görmüştür. Doğu İslâm coğrafyasının abidevî camilerinden biri olan Harran Ulu Camii, Hulagu idaresindeki Moğollar tarafından 670/1272 yılında tahrip edilmiştir. Ancak Harran Ulu Camii, 774/1376 ve 789/1381 tarihlerinde bölgede meydana gelen depremler sebebiyle yerle bir olmuştur.Keywords : İslâm Tarihi, Harran, Harran Ulu Camii, Firdevs Camii, Sîn Mabedi