- Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi
- TÜRKÄ°YE CUMHURÄ°YETÄ°'NÄ°N 100. YILI ÜZEL SAYISI Özel Sayı
- SOVYETLER BİRLİĞİ\'NİN 1945 YILI GÜNEY AZERBAYCAN SİYASETİ VE TEBRİZ’DE ÖZERKLİĞİN İLANI...
SOVYETLER BİRLİĞİ\'NİN 1945 YILI GÜNEY AZERBAYCAN SİYASETİ VE TEBRİZ’DE ÖZERKLİĞİN İLANI
Authors : Kenan Demirel
Pages : 421-432
Doi:10.53718/gttad.1243207
View : 93 | Download : 83
Publication Date : 2023-10-20
Article Type : Research
Abstract :İran jeopolitik konumundan ve Sovyetler Birliği’ne açılan bir kapı olmasından dolayı Ruslar için büyük önem arz etmekteydi. Ruslar İkinci Dünya Savaşı yıllarında Almanların bu ülkenin kuzeyi üzerinden Sovyetler Birliği’ne bir saldırı yapmasından çok korkuyordu. Ayrıca İngilizlerin İran’ın güneyindeki hâkimiyetlerini bu ülkenin geneline yayıp Sovyet Azerbaycan’ını tehdit etmeleri de söz konusuydu. Sovyet liderler için bu iki olasılığın da ortadan kaldırılması gerekliydi. Ruslar 25 Ağustos 1941 tarihindeki işgalle Almaların İran’daki etkisine son vererek bu ülkenin kuzeyinde kendi egemenliklerini tesis etmiş ve böylece Sovyet Azerbaycan’ında güvenliği bir ölçüde sağlanmıştı. Ancak İran İngiltere’yle birlikte işgal edildiğinden bu ülkenin güneyindeki İngiliz hâkimiyetini sonlandırılamamıştı. Sovyetler Birliği işgalden sonra, İran’ın kuzeyinde kalıcı olmaya dönük bir siyaset takip etti ve bu doğrultuda İran hükümetinden Eylül-Ekim 1944’te ülkenin kuzeyinde petrol çıkarılmasını öngören bir imtiyaz talep etti. Rusların petrol çıkarmayı talep ettiği bölge büyük bir alanı kapsıyordu. Bu kadar büyük bir bölgede ekonomik bir imtiyaz elde etmek, İran’ı ister istemez siyasi, mali ve hatta askeri alanlarda etkileyecekti. İran hükümeti bunun farkında olduğundan Sovyetler Birliği’nin imtiyaz taleplerini reddetti. Bu durum Sovyet liderleri İran’a karşı daha sert bir politika izlemeye sevk etti. 1945 yılında Moskova’da İran’ın kuzeyindeki ayrılıkçı unsurları örgütleme ve desteklemeye dönük birçok karar alındı ve emir yayınlandı. Yayınlanan emirlerden birinde; Tebriz’de Tudeh Partisi’nin teşkilatlarının lağv edilerek yerine Azerbaycan Demokrat Partisi adında özerklik talep eden yeni bir siyasi oluşumun kurulması öngörülmekteydi. Sovyetler Birliği Seyyid Cafer Pişeveri liderliğinde İran’ın kuzeyinde böyle bir parti kurdurarak hem merkezi Tahran hükümetini baskı altına almaya hem de Kızıl Ordu’nun egemen olduğu bölgelerde komünist ideolojiyi hâkim kılmaya çalışıyordu. Azerbaycan Demokrat Partisi, Tudeh kadroları tarafından kurulduğundan ve Tudeh teşkilatlarını devraldığından komünist ideolojiyi İran’ın kuzeyinde yayma ve örgütlenme konularında çok fazla sıkıntı yaşamayacaktı. Kızıl Ordu’nun İran birliklerini kışlalarına hapsetmesi Pişeveri ve diğer komünist liderlerin Tebriz’de İran hükümeti aleyhine rahatça faaliyette bulunmasını sağlıyordu. Azerbaycan Demokrat Partisi’nin gayrı nizami birlikleri olan silahlı fedailer örgütü İran’ın kuzeyinde tam olarak hâkimiyet sağladıktan sonra, Pişeveri yönetimi Tebriz ve Urumiye gibi büyük şehirlerdeki İran askeri garnizonlarını ele geçirdi. Tebriz garnizonu anlaşmayla Demokratlara teslim olurken, Urumiye tugayı ayrılıkçı Kürt unsurlarının da desteklediği fedailer tarafından bir süre çatışma yaşandıktan sonra bölgedeki Kızıl Ordu yetkililerinin de baskısıyla ele geçirildi. Tebriz ve Urumiye gibi büyük askeri kışlaların ele geçirilmesi ve Tebriz’de özerkliğin ilanı Sovyet liderlere Tahran hükümeti üzerinde baskı kurmak için aradıkları imkânı sundu. Pişeveri’nin ilan ettiği özerklik ve Azerbaycan Demokrat Partisi’nin tüzüğü ve programı Sovyet etkisinin Güney Azerbaycan’a sirayet etmesi için yeterli olgunluktaydı. Bu çalışmada; Sovyetler Birliği’nin İkinci Dünya Savaşı’ndaki Güney Azerbaycan politikası ve Azerbaycan Demokrat Partisi’nin kusulmasındaki etkileri İran kaynakları esas alınarak çalışılmıştır. Çalışmanın amacı; Sovyetler Birliği’nin İkinci Dünya Savaşı yıllarında İran üzerindeki emperyalist hedeflerini ve bu hedeflere ulaşma vasıtalarından biri olarak gördüğü Azerbaycan Demokrat Partisi’ni farklı bir bakış açısıyla ele almaktır.Keywords : İran, Güney Azerbaycan, Siyaset, Sovyetler Birliği, Emperyalist., Iran, South Azerbaijan, Politics, Soviet Union, Imperialist.