- Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi
- Vol: 4 Issue: 7
- GÖKTÜRK DÖNEMİ HAREZM GÖRSEL SANATINDA TÜRK KİMLİĞİ (TOK-KALE OSSUARI ÖRNEĞİNDE)
GÖKTÜRK DÖNEMİ HAREZM GÖRSEL SANATINDA TÜRK KİMLİĞİ (TOK-KALE OSSUARI ÖRNEĞİNDE)
Authors : Malika Tukhtayeva
Pages : 23-42
Doi:10.53718/gttad.1038625
View : 8 | Download : 1
Publication Date : 2022-01-20
Article Type : Research
Abstract :Makale, Batı Türkistan’ın Harezm bölgesinde bulunan Tok-Kale arkeoloji yerleşiminde ele geçirilen ve üzerine "merhum için yas" sahnesi çizilen bir ossuar, yani ölülerin kemiklerini barındıran kaynaktaştan yapılmış kutuyla ilgilidir. Göktürk Dönemi’ne tarihlenen bu ossuarın benzersizliği, onu süsleyen resmin Harezm geleneği ile Türk-Soğd etkisinin bir kombinasyonunu taşıması gerçeğinde yatmaktadır. Kronolojik olarak, Türk halklarının sanat geleneklerinin Harezm bölgesine nüfuz etmesinin ve yerel sanatla, örneğin Soğd ile etkileşiminin ilk aşamasının, araştırmacılar tarafından 6. – 9. yüzyıllarda belirlendiği tespit edilmiştir. Bu kronoloji, oldukça doğru bir şekilde tespit edilen ve Erken Ortaçağ bozkır kültürüyle ilgili olan sanat ve zanaat nesnelerine dayanmaktadır. Türk unsurlarının daha ayrıntılı bir şekilde incelenmesi ve tanımlanması ile yerel kültürel geleneklerin bazı detaylarının belirlenmesi için arkeologların ve sanat tarihçilerinin hizmetine sunulan çok sayıda arkeolojik eser bulunmaktadır. Bu bulgular, bazı durumlarda dönemin karakteristik özelliklerini belirlemeye izin verir. Örneğin, estetik özellikler, defin töreninin ve mezar eşyalarının süslenme biçimine büyük ölçüde yansıması bilinir. Ossuarlar üzerinde yapılan resimlerin ilk araştırmacılar tarafından Zerdüştlük ile ilişkilendirilmesi özellikle dikkate değerdir. Sovyet Dönemi sanat tarihçileri böyle resimlerin ossuarlar üzerinde yapılmış olması, onları Zerdüştlük ile ilişkilendirilmesine neden olduğunu belirtmişler. Onlar için resimlerle süslenmiş kil ossuarlara kemikleri gömen İran Dağlık Bölgesi Zerdüştlerinin gömme gelenekleridir buna bir örnek olmuştur. Öte yandan, ortodoks Zerdüştlükte ölü için yas tutmanın yasak olduğu bilinmektedir. Bu durum ise, Batı Türkistan bölgesinde Zerdüştlüğün kutsallaştırılmadığını ve muhtemelen çeşitli konargöçer kültürlerin unsurlarını içeren kendine özgü ritüel özelliklerine sahip olduğunu gösterir. Genel olarak, Tok-Kale resimli ossuarı, Erken Ortaçağ Orta Asyası'nda, en azından defin töreni ile ayırt edilen özel bir Zerdüştlük biçiminin varlığına tanıklık eder. Sözkonusu ossuardaki görselin unsurları olan kutsal semboller ve görüntüler, Harezm ahalisinde ruhun bireyselliğini korumaya devam edecek olan öbür dünya hakkında dini inançlarının varlığına tanıklık eder. Kullanılan sembolizm, ressamın sanat eserlerinin içeriğini derin bir anlamla doyurmasını sağlamıştır. Ayrıca, bu ossuarda tasvir edilen karakterlerin Türk kimliğini taşıdığı anlaşılıyor. İşbu çalışmada, Türklerin dış görünümü hakkında bugüne kadar birikmiş kapsamlı materyalin (görsel, etnografik, antropolojik ve yazılı kanıtların) incelenmesine ve Tok-Kale ossuarındaki karakterlerin saç stilleri ve kostümlerinin analizine dayanarak bilgilere sahip olabiliyoruz. Tarihyazımsal materyalin analizi, Tok-Kale ossuarının Sovyet sanat eleştirmenleri tarafından yetersiz tanımlandığı sonucuna varmayı mümkün kılmaktadır. Mevcut yayınlar, uzun saç modellerine ve örgülere dayalı olarak, karakterlerin cinsiyetine ilişkin bazı asılsız sonuçları ortaya çıkarmıştır. Böylece, Göktürk Dönemi Türk erkeklerinin bir veya birkaç örgüye sahip olmaları tespit ediliyor ve tasvir edilen karakterlerin kostümlerinin analizi, onların cinsiyetlerinin en güvenilir kanıtı olarak ortaya çıkıyor. Yas ritüeli ve defin töreninin ossuar üzerinde tasviri, yalnızca belirli bir kültürün taşıyıcısının anlayabileceği bir tür "ikincil modelleme sistemi" olduğu da anlaşılmaktadır. Araştırmacılar ise yalnızca görsel işaretlerin dilini sınırlı derecede açıklayabilir ve yorumlayabilir.Keywords : Göktürk, Harezm, ossuar, Zerdüştlük, giysi, saç örgüsü, mitoloji