- Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi
- Vol: 3 Issue: 6
- İHTİYAR B. GIYASÜDDİN (Ö. 928/1521): BİR TİMURLU KADISININ BİYOGRAFİSİ
İHTİYAR B. GIYASÜDDİN (Ö. 928/1521): BİR TİMURLU KADISININ BİYOGRAFİSİ
Authors : Ertuğrul Ökten
Pages : 283-292
Doi:10.53718/gttad.883435
View : 7 | Download : 1
Publication Date : 2021-07-20
Article Type : Research
Abstract :Timurlu çalışmalarındaki problemlerden biri belli kişiler ve dönemlerine yoğunlaşıp (öncelikle Timur (ö. 1405)), Şahruh (ö. 1447), Sultan-Hüseyin Baykara (ö. 1506) ve Nevai (ö. 1501) gibi) başka kişiler ya da araştırma alanlarına yönelmemektir. Halbuki Timurlu tarihinde toplumdaki etkileri, eseriyle dikkat çekici birçok şahsiyet bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi Herat kadısı olarak bilinen İhtiyar b. Gıyasüddin’dir (ö. 1521). Tarihte birçok eseriyle iz bırakan İhtiyar Muhtar el-İhtiyar adlı eseri ile Timurlu kaza dünyasına hakkında fikir verirken, Zinetü’l-libas ile gününün giyim kültürüne, Şerh-i Kaside-yi Cami adlı eseri ile de Herat entelektüel dünyasına ışık tutar. Herhalde en bilinen eseri olan Esasü’l-İktibas adlı inşa kitabı onun Nevai-Cami çevresinin bir üyesi olduğunu açıkça gösterir. İçinde bulunduğu zengin kültür ortamını yansıtan bu eserlerden her birini ayrı ayrı çalışmak ya da İhtiyar’ın içinde bulunduğu entelektüel/siyasi ‘çevre/muhit’i inceleme konusu yapmak çok verimli çalışma alanları açabilir. Ancak bu çalışmada esas yaklaşımımız bu olmayacak. Bu çalışmanın hedefi kaynaklardan bulabildiğimiz bilgileri bir araya getirerek basit bir biyografik portre oluşturmaktır. Böylece İhtiyar’ı tarihsel çalışmanın nesnesi haline getirmeyi istiyoruz. Babası kadı olan İhtiyar b. Gıyasüddin Horasan’ın Zave şehrindendi. Gençliğinde Herat’a geldi. Herat’ta aldığı eğitimden sonra kaza alanına girdi. 1490’larda Kadı Nizamüddin’in mahkemesinde çalıştı. Bu mahkemede belge düzenleme işi bu alandaki kabiliyetinden dolayı ona verildi. Sultan Hüseyin Baykara (ö. 1506) devrinin sonlarında Herat kadısı olduğunu biliyoruz. Bir mahkemeden başlayıp şehrin kadılığına kadar yükselmesi kaza alanından hiç uzaklaşmadığını düşündürür. Kazanın aile geleneği olması bu alana girmesini ve yükselmesini kolaylaştırmış olabilir. Ayrıca daha 1490’larda fıkıh bilgisi ile ün kazanmasında da yine babasından gelen hukuk birikiminin payı olması yüksek bir ihtimaldir. 1500’lerin başında Nevai Medresesi’nde müderrislik de yapmıştır. İhtiyar aynı zamanda bir şair olarak da Herat’ta görünür bir kişi haline geldi.1490’ların ve 1500’lerin başında belli mimari eserler için düşürdüğü tarihler onu kamusal alanda daha da görünür kılmış olmalıdır. Şehri temsil ya da şehir adına karar verme pozisyonunda olanlardan biri haline gelen İhtiyar Herat’ın Özbek Şeybani Han’a teslimine (1507) karar verenlerden biriydi. Bu hareketi ile Timurlu idaresinden Özbek idaresine geçişi kolaylaştırmış olmalıdır. Kadılık pozisyonunu kaybetmemesine bakılırsa kendisi de yeni idareye uyum sağlamıştı. Safevilerin 1510’da Herat’ı ele geçirmeleri ise talihini tersine çevirmiş görünüyor. Muhtemel bir Zahirüddin Babür’e yanaşma denemesinden sonra memleketi olan Zave’ye çekildi ve orada öldü. Kendisinden sonra oğlu Herat’ta kadılık yapmıştır. Buradan da fatihlerin oluşturdukları yeni yönetim yapıları bir yana şehrin kendi sosyal-bürokratik yapılarının şehir hayatında daha belirleyici olabileceği akla gelir. İhtiyar’ın hayatı Timurlu dünyasının belli gerçeklerini yansıtır. Herat’ın bir eğitim, kültür merkezi olarak çevresi için çekim merkezi olması, şehrin kadı tarafından temsili, ailelerin belli görevlere nesiller boyu sahip olmaları gibi. Tüm bu temalara ışık tutan yönleri ile İhtiyar’ın biyografisi üzerine çalışmaya değer bir konudur.Keywords : İhtiyar b. Giyasüddin, Timurlu, Herat, Kadı, Biyografi