- BENGİ Dünya Yörük-Türkmen Araştırmaları Dergisi
- Vol: 2021 Issue: 1
- AZERBAYCAN FOLKLOR METİNLERİNDE TAŞA DÖNME
AZERBAYCAN FOLKLOR METİNLERİNDE TAŞA DÖNME
Authors : Asmar Şakir Kizi Aliyeva
Pages : 42-53
View : 8 | Download : 5
Publication Date : 2021-12-01
Article Type : Research
Abstract :Folklor motifi olarak dönüşüm motifinin Azerbaycan folklorunda zengin türleri ve biçimleri vardır. Bu motifin incelenmesi, ona öncelikle mitolojik anlambilim bağlamında bir yaklaşım gerektirir. Çünkü dönüşüm motifinin temelinde, mitsel düşüncenin özelliği olan dönüşüm formülü dayanmaktadır. Folklor metinlerinde karakterlerin dönüşümü, yani görünüşlerinin değişmesi, bir varlıktan diğerine dönüşmesi ve bir ciltten diğerine düşmesi (metamorfoz) şeklinde ortaya çıkar. Dönüşüm, öncelikle folklor metinlerine has bir motiftir. Folklor metinlerindeki şekildeğişmeler, kökenini doğada meydana gelen dönüşümlerden alır. İnsanlar doğada meydana gelen değişiklikleri gördüklerinde, doğanın canlı olduğunu düşünür ve doğadaki tüm varlıkların bir ruhu olduğuna inanmışlar. Dönüşüm motifi aynı zamanda kozmogonik yaratılış eylemidir. Bilindiği gibi, Azerbaycan mitleri, efsaneleri ve masallarında insanların, özellikle kadınların, kızların, gelinlerin taşa, kuşa, hayvana dönüşmesi ve dönüşüm sonucunda başka varlıkların yaranması yaygın olarak kullanılmıştır. Bir efsane metnine dikkat edelim: "Gelin başını yıkadığında kayınpederi gelir ve gelin çok utanır. Gelin kafasındaki tarakla kuşa donuşmuş, ama uzağa uçamaz”. Bu dönüşüm kozmolojik yaratılış hadisesidir. Burada insandan (gelinden) bir kuş (şanapipik) yaranır. Kayınpeder gelinini başı açık veya elbisesiz başını yıkadığını gördüğü için, gelin bir daha mahçup görünmek istemez, yüzünü göğe çevirir ve "kuş”a, "taş”a dönüşmesini diler. Gelinin dileği gerçekleşir, "Gelin kayası”na, taşa, kayaya, tarak başında kuşa, elleri kınalı kekliğe dönüşür. Böylece kozmolojik yaratılış gerçekleşir. Dönüşüm çoğu örneklerde evrendoğumsal yaratılışın gerçekleşmesine hizmet etmiştir. İnsan bilişinin yaratıcı gücünden meydana çıkan dileklerin ifadesi ve hayal gücünün ürünü olan dönüşüm aynı zamanda şaman (gam-şaman, derviş) uygulamasında mediasiyatır, yani bir yerden (dünyadan) diğerine dönüşüm eylemi, mitolojik folklor metinlerindeki hileci görüntülere özgü davranış biçimlerinden biri, rotasyon, yani görüntünün orijinal biçimine geçici olarak geri dönmesi, kozmogonik yaratım Eylem, geçiş törenlerinde bir diriliş (statü değişikliği) ve travesti (cinsiyet değişikliği) mekanizmasıdır. Azerbaycan folkloru, canlıların cansız nesnelere, cansız varlıkların diğer cansız nesnelere dönüşmesi ve bu zeminde meydana gelen dönüşümler sonucunda doğal nesnelerin yaratılması örnekleri bakımından zengindir. Nesneler dünyasının yaratılmasıyla ilgili dönüşümler arasında çoban ve sürüsü taşa, gelin kayaya, kocanın, damadın altına, kulübenin gümüş sütunlu eve, saraya, kırk kızın Kirkhbulag'a, iğneye, halıya, samana vb. dönmesi, kızların gözyaşlarından Kız Gölü'nün oluşumu, okun taşı yaralaması ve taşın kalbinden kan akması - taşın "Kanlı Taş" olarak bilinmeye başlamasında kendini gösterir. Dağ, taşa, tepe, kara, deniz, göl, kaynak, nehir, kara, yağmur, kasırga, rüzgar, şimşek ve gökkuşağı gibi coğrafi nesnelere ve olaylara dönüşün yanı sıra bunlar genellikle efsanevi yaratım kavramının bir parçası olarak kabul edilir. Nesneler dünyasının yaratılması altın, gümüş sütunlar, evler, saraylar, iğneler, halılar, çöpler vb. ya da tam tersi. Coğrafi nesnelere dönüşüm, kayaların, dağların, tepelerin, toprağın, denizin, göllerin, su kaynaklarının, nehirlerin, alevlerin vb. oluşumudur.Keywords : Azerbaycan folkloru, mit, taşa dönüşme, nesnelere dönüşme, masallar