- Anadolu Araştırmaları
- Issue: 25
- Güneydoğu Anadolu’da Neolitik Dönem Dikilitaş Geleneği: Bağlamsal Yaklaşımla Karşılaştırmalı Bir Değ...
Güneydoğu Anadolu’da Neolitik Dönem Dikilitaş Geleneği: Bağlamsal Yaklaşımla Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme
Authors : Erhan Bingöl
Pages : 27-59
Doi:10.26650/anar.2021.990953
View : 7 | Download : 2
Publication Date : 2022-01-24
Article Type : Research
Abstract :Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Neolitik Dönem yerleşimleri özellikle son yirmi beş yıldır kült yapıları ve simgecilik merkezli farklı teoriler üzerinden yoğun olarak incelenmiştir. İlk olarak Nevali Çori, sonrasında Göbeklitepe’nin keşfiyle birlikte bölgedeki araştırmaların merkezine yerleşen kült yapıları, dikilitaşlar ve kabartma motifler, din arkeolojisi açısından yenilikçi kuramsal tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Bu çalışmanın ana konusunu Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem içerisinde bir gelenek halini alan dikilitaşların arkeolojik bağlamlarından hareketle değerlendirmesi oluşturur. Değerlendirme kapsamında ilk olarak tüm yerleşim yerlerinde saptanmış olan dikilitaşlar ve üzerinde bulunan betimlemeler ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Daha sonra dikilitaşların sahip olduğu özellikler yerleşmeler arası karşılaştırmalar yapabilmek için sayısal verilere dönüştürülmüş ve buradan elde edilen istatistiki sonuçlardan ve dikilitaşların arkeolojik bağlamlarından hareketle bütüncül bir yaklaşımla yeniden yorumlanmıştır. Dikilitaşlar üzerindeki tasvirlerin sembolik içeriğiyle arkeolojik bağlamları bir arada ele alındığında Güneydoğu Anadolu Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem toplumlarının ritüel davranışlarına ışık tutacak niteliktedir. Fırat ve Dicle Bölgesi’nde ele geçen dikilitaşlar form, boyut ve tasvir anlayışı bakımından iki farklı geleneği yansıtmakta, her iki bölgenin özgün karakterinin göz ardı edilmemesi gerektiğine işaret etmektedir. Bu fark, aynı zamanda, ritüel ve inanç pratikleri açısından ayrışan düşünsel dünyaların varlığının göstergesidir. Bununla birlikte her iki bölgede de kült yapıları çoğunlukla yerleşim yerlerinin domestik mekânlardan ayrı, özel olarak seçilmiş bir alanında yer alır. Tüm bu yapıların sürekli yenilenmesi ve onarılması, dikilitaşların devşirme malzeme olarak tekrar tekrar kullanımı, binaların kullanım sonunda gömülmesi ortak özellikler olarak karşımıza çıkar. Dikilitaşlar üzerindeki eril ve yabanıl dünyadan ilhamını alan sembolizm ise özellikle Fırat Havzasında dikkat çekici bir özellik olarak tartışılmıştır. Aynı bölgede zamanla önce dikilitaşların boyutlarının küçülmesi, daha sonra tamamen yok olması Neolitik yaşam biçimindeki ekonomik ve ideolojik kırılmalara işaret edebilir.Keywords : Güneydoğu Anadolu, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem, Dikilitaş Geleneği, Kült Yapıları, Göbeklitepe