Yalı Ağası Osman Ağa ve Yalı Ağalığı Makamı Hakkında Bazı Tespitler
Authors : Ahmet Doğan
Pages : 97-118
Doi:10.48139/aybukulliye.1328627
View : 48 | Download : 62
Publication Date : 2024-03-31
Article Type : Research
Abstract :Kırım Hanlığı, Karadeniz’in kuzeyinde kurulan önemli Türk-İslâm devletlerinden biri olmasına rağmen devlet teşkilatıyla ilgili birçok müessese tam olarak aydınlatılamamıştır. Aydınlatılamayan bu müesseselerden biri de Yalı ağalığı makamıdır. Bu nedenle bu çalışmada Yalı ağalığı makamı üzerinde durularak Kırım Hanlığı devlet teşkilatının aydınlatılmasına katkı yapılması amaçlanmıştır. Bu bağlamda çalışma bütüncül bir yaklaşımla değerlendirilerek Osmanlı arşiv belgeleri, Kırım Hanlığı kronikleri ve özellikle Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri’nde yer alan Osman Ağa’nın muhallefâtı üzerinden Osman Ağa merkeze alınarak Yalı ağalığı makamı tahkik edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda elde edilen bulgular ışığında da bazı tespitlerde bulunulmuştur. Bu kapsamda Yalı ağaları, Bucak Tatarların zabitidirler. Bucak Seraskerliğinin kurulmasından sonra ise ona bağlı askeri bir yönetici haline gelmişlerdir. Merkezleri Bucak Bölgesindeki Han Kışlası olmasına rağmen başkent Bahçesaray’da da ikamet etmeye özen göstermişlerdir. Yalı ağalığı makamı 1650 yılından önce ihdâs edilmiş, 1665 yılında Osmanlı Devleti tarafından lağvedilmiş, 1676 yılında ise tekrar tesis edilerek Kırım hanlarına bağlanmış ve varlığını 18. yüzyılın son çeyreğine kadar devam ettirmiştir. Yalı ağaları, Kırım Hanlığı hatta Osmanlı protokolünde de kendilerine yer bulmuşlardır. Bu kapsamda bazı kaynaklarda vezir statüsünde oldukları ifade edilen Yalı ağaları seferlerde Osmanlı Devleti vezir-i azâmının huzuruna çıkmışlar, İstanbul’a gittikleri zaman da bir kısım ihtiyaçları Osmanlı Devleti tarafından karşılanmıştır. En önemli görevi Bucak Bölgesinde asayişi sağlamak olan Yalı ağaları, Osmanlı ordusuyla ve Kırım hanlarıyla birçok sefere katılmış, asker sahibi kişilerdir. Bu etütte irdelenen Osman Ağa ise Kırım Hanlığı’nın önemli Yalı ağalarından biri olup yapılan çalışma bugüne kadar onun hakkında yapılan ilk incelemedir. Osman Ağa, Kırım Hanları I. Selim Geray Han, III. Gazi Geray Han, II. Devlet Geray Han ve III. Saâdet Geray Han zamanında Yalı ağalığı makamında bulunmuştur. Dolayısıyla Kırım hanlarının itimadını kazanmış önemli bir Yalı ağası olduğu düşünülmektedir. Osman Ağa, Yalı ağalığı makamında iken Kırım hanlarıyla ve de Osmanlı ordusuyla Avusturya dâhil olmak çeşitli seferlere iştirak etmiştir. Yapmış olduğu hizmetlerden dolayı da hem Kırım Hanlığı yöneticileri tarafından hem de Osmanlı Devleti yöneticileri tarafından taltif edilmiştir. İki oğlu ve bir kızı olan Osman Ağa, evâsıt-ı rabiulahir 1130 (Mart 1718) tarihinde Bahçesaray’da vefât etmiş ve yine aynı tarihte Bahçesaray’a defnedilmiştir. Kırım Hanlığı Kadıasker Defterlerinde yer alan muhallefât kaydına göre Osman Ağa, Bahçesaray’ın zenginlerindendir. Muhallefâtında çok sayıda eşya ve gayrimenkul ile birlikte yirmi yedi adet kölesi vardır. Borçları çıkıldıktan sonra kalan muhallefât miktarı 726.589 akçedir. Muhallefâtı İslâm hukukuna göre taksim edilmiştir. Osman Ağa’nın muhallefâtında yer alan kitaplardan Arapça’ya vakıf olduğu düşünülmektedir. Çalışmada elde edilen bulgular bir bütün olarak değerlendirildiğinde Yalı ağalığı makamının Kırım Hanlığı devlet teşkilatında önemli bir yerinin olduğu, özellikle Bucak Bölgesinde asayişin sağlanmasında ve Bucak Tatarlarının sefere iştiraklerinin sağlanmasında etkili oldukları öngörülmektedir.Keywords : Kırım Hanlığı, Bucak, Yalı Ağalığı, Osman Ağa