- Uluslararası İnsan ve Sanat Araştırmaları Dergisi
- Vol: 2 Issue: 2
- BİR DİZİN DENEMESİ: LEHCETÜ’L LÜGAT’TE GEÇEN ORGAN VE HASTALIK ADLARI
BİR DİZİN DENEMESİ: LEHCETÜ’L LÜGAT’TE GEÇEN ORGAN VE HASTALIK ADLARI
Authors : Ebru Kuybu Durmaz
Pages : 67-79
View : 12 | Download : 6
Publication Date : 2019-12-20
Article Type : Research
Abstract :Bir dilin bütün sözcük ve deyimlerini veya belli bir alana ait belirli sözcükleri ya da bir dönemde kullanılmış olan sözcük ve deyimleri alfabe sırasıyla vererek anlamlarını veren, açıklayan, tanımlayan ya da bir başka dildeki karşılıklarını veren eserlere sözlük denir. Osmanlı sahasında Türkçe kelimelerin madde başı olarak verildiği ilk sözlük, Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi'nin kaleme aldığı Lehcetü'l-Lügat adlı eserdir. Bu eser, 19. yüzyılda Türkçe kelimeleri madde başı yapmakla Türk sözlükçülüğünde özel bir yer kazanan tarihî bir sözlüktür. Sözlük, 851 büyük sayfadan oluşmuş ve tek cilt halinde hazırlanmıştır. Türkçeden Arapça ve Farsçaya olan bu sözlükte bazı madde başları sayfalarca açıklanırken bazı madde başlarında da birkaç kelimelik açıklamalar yeterli görülmüştür. Madde başlarını ele alışı ve açıklayışı sözlükçülük açısından da sözlük ayrıca değerlendirilebilmektedir. Sözlükler, milletlerin dünya görüşünü, hayat tarzını, gelenek ve göreneklerini görmek, anlamak için en değerli kaynaklardan biridir. Sözlükler tarihî kayıt olarak geçmişin en büyük tanıkları ve en büyük söz hazineleri sayılır. Her dil için bitmez, tükenmez hazine ve en kapsamlı araştırma alanıdır. Bütün milletlerin hayatında sosyokültürel değişimin, gelişimin izini sürmek için en değerli kaynak sözlüklerdir. Dil alanında yapılan çalışmaların en önemlilerinden birisi hiç şüphesiz sözlük yapma ve yazma işidir. Sözlük oluşturma sözlükçülüğün em önemli parçasıdır. Sözlükçülükte asıl olan dilsel iş ve eylemlerde kullanılmak üzere bir kaynak eser yaratmaktır. Sözlükçülük, bir gelenek olup büyük bir sabır gerektiren uygulama ve uzun soluklu arama, tarama, derleme, planlama çalışmasıdır. Bu çalışmalar sonucu ortaya çıkan sözlükler, bir yazarın eseri olmakla birlikte bir milletin de kültürel hafızasıdır. Dilin yapı taşları olan kelimeler üzerine kurulan sözlükler, milletlerin maddi, manevî hayatında çok önemli yer tutarlar. Bu açıklamalara uygun olarak da önemli bir dil ve kültür hazinesi olarak görülen Lehcetü’l Lügat, Türkçe kelimelerden oluşan madde başlarında tıbbî kelimelere, bitki adlarına, kültür hayatına ait nesnelere yer vermiştir. Ayrıca madde başlarının açıklamalarında atasözü ve deyimler de göze çarpmaktadır. Eser içerdiği söz varlığı açısından da ayrıca değerlendirilmeye tabi tutulabilmektedir. Bu sebeple, Lehcetü’l Lugat, Türk Dil Kurumunun "Türkiye Türkçesi Sözlükleri Projesi Eski Sözlükler Dizisi”nde, Prof. Dr. Ahmet Kırkkılıç tarafından Lâtin harflerine çevrilerek basılmıştır. İçerisinde barındırdığı dil verileri göz önünde bulundurularak sözlüğün sonuna "Atasözü ve Vecizeler Dizini”, "Tıbbî Kelimeler Dizini ve Bunların Faydaları” ve "Arkaik Kelimeler Dizini” hazırlanmıştır. Lehcetü’l-Lügat incelendiğinde tıbbî kelimelerle bağlantılı olarak, organ ve hastalık adlarının da madde başı olarak sıkça yer aldığı görülmüştür. Bunlarla ilgili kimi uzun kimi kısa açıklamaların da bulunduğu dikkat çekmiştir. Madde başlarının açıklanmasında yeri geldiğinde Farsça, Arapça yeri geldiğinde de Türkçe atasözleri ve deyimler kullanmıştır. Bu açıdan bakıldığında sözlük ansiklopedik olma özelliği de kazanmıştır. Afakan, ağız, aksaklık, alın, ataklık, avuç, aya, ayak, bağır, bağırsak, baldır, baygın, bayılmak, bebek, bel, bel soğukluğu, beniz, bez, bıcılgan, boğaz, boğuk, boyun, böbrek, böğür, bön, bönlük, bunamak… gibi çok sayıda organ ve hastalık adı madde başı yapılmış ve bunlarla ilgili izahlar verilmiştir. Bu çalışmada öncelikle tarihî tıp kitaplarından ve bunların öneminden söz edilecek ardından tespit edilen organ ve hastalık adları üzerine bir inceleme yapılacaktır. Bu çalışmayla günümüz modern sözlükçülük anlayışına uygun bir katkı yapılmaya çalışılacak ve sözlüğe dair hazırlanmış dizinlere bir yenisini eklemek hedeflenecektir. Tespit edilen hastalık ve organ adlarının Güncel Türkçe Sözlük, Derleme ve Tarama Sözlükleri’nde yer alıp almadığı hakkında da bilgi vermesi amaçlanmıştır. Bu tür bir incelemeyle o döneme ait -sözlüğe alınmış- organ ve hastalık adlarına dair söz varlığına da ulaşmak istenmiştir.Keywords : Lehcetü’l-Lügat, organ, hastalık, dizin, sözlük, söz varlığı