- Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
- Issue: 43
- MU’TEZİLÎ TENZİH İDDİASININ AKLÎ/FELSEFÎ TEMELLERİNE İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME
MU’TEZİLÎ TENZİH İDDİASININ AKLÎ/FELSEFÎ TEMELLERİNE İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME
Authors : Galip Türcan
Pages : 54-74
View : 7 | Download : 2
Publication Date : 2019-12-31
Article Type : Research
Abstract :Müslüman toplumda hicrî birinci yüzyılın sonuna doğru insanbiçimci tanrı tasavvurunu öne çıkaran haşevî tutumlar, ikili tanrı anlayışını benimseyen maniheist yaklaşımlar ve uknumları zattan ayrı sıfatlar gibi kabul eden Hristiyanlara karşı güçlü bir tenzihî tanrı tasavvuru doğup gelişmiştir. Allah’ın zâtı ve sıfatları arasındaki birliği vurgulayan söz konusu tenzihî tanrı tasavvurunun en güçlü savunucusu Basra’da kurulmuş olan Mu’tezile’dir. Tenzih eksenli yaklaşımını Allah’ın zâtı ile birlikte hiçbir sıfatın ezelî olmadığı iddiası üzerinden kurgulayan Mu’tezile, ilgili tenzih iddiasını dile getirirken farklı dinî kültürel çevrelerden kavramsal ve kuramsal destek almış olabilir. Yüzyıllar önce İran dinî kültürel çevresine dahil olan Yunan felsefesinin barındırdığı tenzihî tutumların Basra’ya dolayısıyla ilk mu’tezilîlere ulaşma imkanı söz konusudur. Ayrıca Yunan felsefesinin ve Yeni Platonculuğun yerleşik bulunduğu Harran’da öğrenim gören, oradaki tenzihî tanrı tasavvurunu Müslüman dinî kültürle ilişkilendiren ve Müslüman dünyada tenzihî nitelikli ilk yaklaşımları geliştiren Ca’d b. Dirhem ve öğrencisi Cehm b. Safvan Mu’tezile’nin söz konusu tenzihî tutumunun mezhebî düzeyde ortaya çıkıp gelişmesine doğrudan ya da dolaylı bir şekilde katkıda bulunmuşlardır. Emevilerin cebr üzerine kurulu kader görüşüne itiraz eden Mu’tezile Allah’ın adaleti ve insanın iradesi üzerine ayrıca vurgu yapmış ve bunu da yine tenzih tutumuyla ilişkilendirmiştir.Keywords : Mu'tezile, Vâsıl b. Atâ, Ca'd b. Dirhem, Tenzih, Plotinos