- Sanat Tarihi Dergisi
- Vol: 30 Issue: 2
- Water Cisterns of Rural Settlements in Southern Anatolia in Late Antiquity and the Byzantine Period
Water Cisterns of Rural Settlements in Southern Anatolia in Late Antiquity and the Byzantine Period
Authors : Orçun Erdoğan
Pages : 1039-1073
Doi:10.29135/std.913317
View : 8 | Download : 3
Publication Date : 2021-12-20
Article Type : Research
Abstract :Anadolu’nun güney kıyılarındaki kırsal yerleşimlerde en sık karşılaşılan yapı tiplerinden biri olan sarnıçlar, doğrudan kapsamlı bir inceleme konusu olmamıştır. Diğer bir yandan, bu mütevazı yapı tiplerinin detaylı bir şekilde irdelenmesi sonucu, sarnıçlar ile yerleşimi oluşturan yapı grupları, boş alanlar, sokaklar ve bu merkezi alan dışındaki tarımsal alanlar arasında, mantıksal ve işleve dayalı birtakım düzenlerin kurulduğu anlaşılmaktadır. Buradan hareketle bu çalışmada, Anadolu’nun Akdeniz kıyısındaki Likya, Pamfilya, Isauria ve Kilikia bölgelerinde Geç Antik ve Bizans dönemlerinde kullanılan çiftlik, köy ve manastır gibi kırsal yerleşmelerdeki sarnıçların, yapılar ve yapısız alanlar ile arasında kurulu bağları, arkeolojik kalıntılar ve dönem kaynakları ışığında ilk kez bütünsel bir yaklaşımla ele alınmaktadır. Bu ilişki, giriş niteliğindeki ilk bölüm haricinde, iki ana tema içinde sunulmuştur. Bu bağlamda ilk başlık altında sarnıçlar antik dönem isimlendirmeleri, kullanım alanları, biçim, yapım malzemesi, yapım tekniği, örtü biçimi, harç yapısı, kapasite, süsleme, su çekme yöntemleri, inşalarına dair dönem kaynakları, su beslenme kaynakları ve su tedarik sistemleri açısından hem söz konusu bölge hem de çevre Akdeniz coğrafyası örnekleri ışığında anlatılmaktadır. İkinci başlık, sarnıçların yerleşim merkezi ile yakın çevresinde bulunan yapısız ya da seyrek yapılı alanlara yerleştirilmelerindeki olası sebepleri iki ana grup altında incelemektedir. Bu kapsamsa ilk grupta kırsal yerleşim çekirdeğindeki sokak, patika ve olası ortak kamu alanına yerleşen sarnıçların belirgin bölge örnekleri tartışılırken, ikinci grupta kırsal iskân alanının etrafında konumlanması beklenen bağ, bahçe, tarla, harman yeri ve otlak gibi alanlarda tespit edilen sarnıçlar irdelenmiştir. Doğrudan yapılarla olan ilişkilerin ana paragraflar halinde incelendiği üçüncü ve son başlık, arkeolojik ve kısmen yazılı verilerin nispeten daha çok detaylandırılabilmesi sebebiyle, makalede sarnıçların işlevlerine dair en kapsamlı veriyi sunmaktadır. Makalenin son kısmını oluşturan bu bölümde sarnıçların kilise, kiliseyle bağlantılı ek yapılar, konutlar, zeytinyağı ve şarap işlikleriyle olan işlevsel ve mimari bağlantıları kapsamlı bir şekilde incelenmiştir. Bu inceleme sonucunda, bölge kırsalındaki kiliselerde yer alan sarnıçların çoğunlukla atrium/ avlular ile yapı duvarlarının hemen dışına; nadiren ise narthekslere, ek mekanlara ve naoslara yerleştikleri belirlenmiştir. Mevcut arkeolojik veriler ve yazılı kaynaklar, kiliseyle ilişkili bu sarnıçların ayin öncesi ve sırasındaki çeşitli su gereksinimlerine hizmet etmesinin yanında, domestik işlevlere sahip olabileceğine de işaret etmektedir. Kırsal konutlardaki sarnıçlar benzer şekilde çoğunlukla avlular ile yapı duvarları dışında yer alırken, bazı örneklerde yapı içinde konumlandıkları tespit edilmiştir. Suyun en yoğun şekilde istifade edildiği bu konut yapılarında sarnıçlar yemek pişirme, temizlik, yıkanma, tuvalet ihtiyacı giderme, su içme, suvarma, zeytin, üzüm ve tahıl gibi ürünlerin işlenmesi, küçük çaplı bahçe sulaması ve el işleri gibi büyük bir bölümü avlularda gerçekleşen işlerin yapılması sürecinde büyük bir rol oynamış olmalıdır. Bölümün son kısmını oluşturan zeytinyağı ve şarap işliklerinin halihazırda sarnıçlara sahip konutlarla bağlantısı bulunmayan bağımsız örneklerinde sarnıç kullanımının oldukça seyrek olduğu gözlemlenmiştir. Şarap üretim aşamasında su kullanımının istisna olması sarnıçların bu tip işliklerdeki seyrekliğini açıklayabilirken, üretiminin hemen her aşamasında ihtiyaç duyulan suyun depolandığı sarnıçların bağımsız zeytinyağı üretim işliklerinde ender bulunması, çevreden yapılan olası taşıma su pratiğini akla getirmektedir.Keywords : sarnıç, köy, Geç Antik dönem kırsalı, Bizans dönemi kırsalı, su tedariki, sarnıç, köy, Geç Antik dönem kırsalı, Bizans dönemi kırsalı